ارائه از : سرکار خانم فرشته مهدوی و جناب آقای مهرداد پورعزیزی

حدود یک سوم از اراضی برنج استان مازندران، باتلاقی است که در حال حاضر به دلیل ماندابی بودن، هیچگونه کشتی در آن توصیه نمی‌‌گردد. به لحاظ اینکه برنج بعنوان یکی از اساسی‌ترین مواد تأمین کننده غذای مردم کشور اهمیت خاصی را داراست، لذا افزایش عملکرد آن در واحد سطح در واحد زمان، از اهداف اصلی کشاورزی نوین می باشد. برای نیل به این منظور، باید از مدیریت های زراعی برتر و خصوصیات فیزیولوژیکی خاص در گیاهان استفاده نمود.

در خانواده غلات سه گیاه برنج، سورگوم و نیشکر دارای یک صفت فیزیولوژیکی اختصاصی می باشند که آنها را قادر می سازد بعد از برداشت، در صورت مساعدت شرایط محیطی، رشد و نمو مجدد نمایند و محصول جدید تولید کرده و امکان برداشت دوباره را بوجود آورند، که اصطلاحاً به « رتونینگ » موسوم می باشد . طبق تعریف، رتون دهی یعنی جوانه زنی مجدد پنجه های برداشت شده محصول اصلی که راهی است برای افزایش عملکرد برنج بدون افزایش سطح زیر کشت . در واقع رتون ها پنجه هایی هستند که از جوانه های در حال خواب بر روی کلش زنده باقی مانده از گیاه اصلی بوجود می آیند .
در مناطقی که بعد از کشت اصلی برنج به علت محدودیت شرایط اقلیمی و شرایط خاکی امکان کشت دیگری نباشد، در صورت دسترسی به آب کافی، رتون می تواند به عنوان کشت دوم مورد استفاده قرار گیرد. از آنجائیکه در استفاده از رتون نیاز به عملیات آماده سازی مجدد زمین نمی باشد و همچنین به علت زودرس بودن محصول آن و در مجموع هزینه کم در بهره وری مجدد از زمین ، از فوایدی می باشند که استفاده از رتون می تواند درآمد اضافی برای کشاورز داشته باشد .
از آنجا که مناطق وسیعی از اراضی شالیزاری مازندران به کشت رقم محلی طارم (136 هزار هکتار) اختصاص دارد که از خصوصیات آن قابلیت رتون دهی مناسب و زودرسی آن (60-40 درصد طول دوره رویش گیاه اصلی) را می توان نام برد. چون در فواصل زمانی اوایل مرداد تا اوایل آذر و پس از برداشت محصول طارم سطح وسیعی از اراضی شالیزاری تحت کشت رقم طارم، شرایط آبگیری امکان کشت دوم نبوده و زمین بدون استفاده باقی می ماند بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی مناسب مازندران از این زمین ها می توان به عنوان کشت دوم از رتون رقم طارم استفاده نمود .
با توجه به موارد فوق رتونینگ به چند دلیل می تواند جایگزین مناسبی برای بهره برداری اقتصادی از این دوره، مساعد در این منطقه باشد:
اولاً: سیتم راتونینگ جدای از زراعت اصلی منطقه نمی باشد و کشاورز برنجکار با کلیه مراحل پروسه تولید، آشنا می باشد و در هیچیک از مراحل تولید، نیاز به ماشین آلات خاص ندارد.
ثانیاً: هزینه جدید برای تهیه بذر، خزانه، شخم، آماده سازی زمین، نشاءکاری و محافظتهای اولیه ندارد. یعنی با هزینه بسیار ناچیز و بدون بکارگیری مواد اولیه جدید تولید خواهد شد.
ثالثاً: طول دوره رویش رتون بسیار کوتاه است بطوریکه حدود 60-40 درصد طول دوره گیاه اصلی خود را در بر می گیرد.
آمارهای اولیه نشان می دهد که در شرایط اقلیمی مناسب با مواظبت های اندک از رتون می توان حدود 1500-800 کیلوگرم در هکتار محصول بدست آورد و بعضی از کشاورزان نمونه و مجرب با عمال مدیریت صحیح حتی قادر به برداشت تا 3300 کیلوگرم در هکتار شده اند. بررسی ها و گزارشات در کشورهای مختلف عملکرد 5/3-5/1 تن در هکتار را برای رتون اعلام نمودند و گاهی اوقات تا 5 تن در هکتار هم گزارش شده است .
تاریخچه رتونینگ در جهان و ایران
نخستین گزارشها در مورد امکان استفاده از رتون مربوط به هندوستان در سالهای 43-1942 انجام شده است. تا سال 1970 در مناطق برنج‌خیز دنیا، رتونینگ فقط بصورت ابتدائی بوسیله کشاورزان اعمال می شد و کارهای سیستماتیک و پیوسته تحقیقاتی روی آن صورت نگرفته بود. به همین منظور در 25-21 آوریل 1986 در بنگلور هند انجمنی در ارتباط با رتونینگ تشکیل شد. این انجمن زیر نظر انستیتو تحقیقات بین المللی برنج در فیلیپین (IRRI) و انجمن محققان کشاورزی هند و دانشگاه علوم کشاورزی بنگلور قرار داشت. این گروه دورنمای اقتصادی و وضعیت مدیریتی رتونینگ را مورد بحث قرار دادند و تصمیم به همکاری در زمینه انجام آزمایشات مختلف، برای بهبود مدیریت رتون و افزایش توانایی رتون، گرفتند. امروزه در بسیاری از کشورهای برنج‌‌‌خیز دنیا از قبیل چین، امریکا، فیلیپین، برمه، برزیل، جمهوری دومنیکن، هند، ماداگاسکار و بنگلادش در سطح اقتصادی از رتونینگ در زراعت برنج استفاده می نمایند. در ایران نیز از دیرباز، کشاورزان برنجکار با این صفت فیزیولوژیکی برنج بشکل ابتدائی خود، آشنا بودند.
خوشبختانه یکسری تحقیقات اولیه درباره رتون در ایران صورت گرفته است. شرایط اقلیمی و محیطی به گونه ای است که می توان اظهار داشت که فکر استفاده از رتون نسبت به دوباره کشت برنج بسیار اقتصادی است. رتونینگ می تواند سیمای اقتصادی شالیزارها را دگرگون سازد و گامی در جهت بهره وری بیشتر مزارع برنج باشد. به نظر می رسد، سیستم رتونینگ در این منطقه بتواند بهره وری اقتصادی داشته داشته باشد، که این مقوله، احتیاج به بررسی و تحقیقات دامنه دار دارد.
اراضی مستعد استحصال رتون
رتون در میکروکلیماهایی از استان مازندران پرورش می یابد که اراضی تحت پوشش آن ماندابی بوده و از لحاظ تأمین آب مشکل نداشته باشد. بویژه آن قسمت از اراضی که برنج به صورت تک محصول کشت شده و منابع و نهاده ها در غیر فصل زراعی در اثر عدم کشت مضاعف یا کشت دوم بلااستفاده می ماند. چنین وضعیتی بطور وسیع در شالیزارهای گیلان و مازندران وجود دارد. بطوریکه حداقل 30 درصد این گونه اراضی در پاییز آبگیر بوده و برای کشت دوم سایر محصولات (غیر برنج) مناسب نمی باشد. از طرف دیگر هزینه اضافه جهت تأمین آب زراعی برای این اراضی لازم نمی باشد. با این حال می توان حتی در اراضی که توسط موتور پمپ از چاهها آبیاری می شوند نیز برنامه ریزی و برداشت رتون نمود. با توجه به بارندگی زیاد در شمال کشور در ماههای شهریور و مهر، نیاز آنچنانی به استفاده از موتور پمپ نبوده و بنظر می رسد، چند بار آبیاری در صورت کمبود بارندگی، کفایت نماید .
مرفولوژی و فیزیولوژی رتون برنج
مرفولوژی گیاه رتون با گیاه اصلی فرقهای اساسی دارد. معمولاً ارتفاع گیاه رتون کمتر و پنجه های مؤثر (تولیدکننده خوشه) که تولید می نماید، کمتر است. هر چند ممکن است تعداد کل پنجه های تولیدی رتون بیشتر باشد، این پنجه ها از جوانه های خواب بر کلشهای زندهء باقی مانده از گیاه اصلی، بوجود می آیند. این جوانه ها ممکن است بر گره های مختلف از پایین تا بالا قرار گرفته باشند. بطور کلی جوانه هایی که از گره های بالایی می باشند، نسبت به پنجه هایی که از گره های پایینی ایجاد شده اند، سریعتر شکل گرفته و زودتر می رسند.
در واریته های مختلف، محل شکل گیری پنجه ها مختلف می باشد. در بعضی از واریته ها، پنجه ها فقط از گره های بالایی ایجاد می شوند و در بعضی دیگر، از گره های پایینی و در عده ای از واریته ها همه گره های باقی مانده، توانایی تولید پنجه را دارا می باشند. میزان پنجه رتون بستگی به توانائی ریشه زائی محصول اصلی و اندوخته های مواد غذائی در قاعده ساقه های باقیمانده (کلش ها) دارد .
بیدار شدن جوانه های در حال خواب و رتون دهی از 1 تا 10 روز پس از برداشت شروع شده و به سرعت رشد می نماید. اگرچه جوانه ها پس از رشد سریعی که از خود نشان می دهند، کمتر برگ تولید می کنند، ولی جوانه هائی که از گره های پائین تر ایجاد می شوند، دارای خوشه بلندتر و تعداد دانه در خوشه به مراتب بیشتر از جوانه هائی هستند که از گره های بالا ایجاد می شوند اما درصد باروری آنها تا حدودی نسبت به جوانه های ایجاد شده از گره های بالائی، کمتر است. اگر بتوان شرایط لازم را برای توسعه رتون مهیا کرد، می توان از جوانه های بوجود آمده از گره های بالاتر محصول بیشتری استحصال نمود.
بطور کل رشد رتون ارتباط زیادی با مقدار کربوهیدرات باقیمانده در ساقه و ریشه بعد از برداشت گیاه اصلی دارد. هرچه ذخیره کربوهیدرات بیشتر باشد، گیاه پتانسیل تولید رتون بالاتری خواهد داشت. از جمله عوامل مهم در پتانسیل تولید رتون، عامل ژنتیک می باشد. واریته های مختلف با داشتن ریخته ارثی متفاوت، توانائی رتون دهی متفاوتی دارند که شناخت توانائی ژنتیکی تولید رتون در ارقام، می تواند به اصلاح کنندگان برنج کمک نماید تا بتوانند در جهت بالابردن توانائی تولید رتون، از طریق اصلاح نژاد اقدام نمایند.
جوانه های تولیدشده از گره های بالاتر با نسبت C/N بالا، دارای رشد بطئی و نامطمئن و جوانه های تولیدی از گره های پائین با نسبت C/N پائین پس از رشد، کاملاً مشخصات گیاه جوان را پیدا نموده، که شادابی یک گیاه جوان را داراست. بنابراین باید پرورش گره های پائین را تقویت نمود، چون در چنین شرایطی بوته های جوان شباهت زیادی به نشاء جوان خواهند داشت.
در رقم طارم محلی، طول دوره رشد جوانه های رتون با هم فرق نمی کنند و شبیه یکدیگرند. جوانه ها بعد از 5 روز تحت شرایط محیطی عموماً سریعتر رشد می کنند و سپس بوسیله گره های دوم و سوم ادامه می یابند، 8 روز پس از تشکیل رتون (سبز شدن جوانه ها) جوانه ها شاخه می زنند.
تصور می شود سرعت پیر شدن برگهای گیاه اصلی، بزرگترین علت کاهش محصول رتون باشد. اگر گیاه اصلی دیرتر پیر شود، می توان باور کرد که پتانسیل تولید محصول رتون ممکن است افزایش قابل توجهی پیدا نماید. به تعویق افتادن پیری برگها، ممکن است همراه با افزایش ظرفیت کربوهیدرات در ساقه گیاه اصلی باشد. این دلیلی است که گیاه رتون بتواند بهتر رشد نماید. عملکرد رتون و تولید محصول مشخصاً وابسته به غلظت کربوهیدرات است. همچنین توسعه پنجه زنی رتون وابسته به غلظت تنظیم کننده های رشد آن دارد. موتیور و همکاران (2002) نشان دادند که تجمع ماده خشک، میزان اضافه بیوماس و تجمع نیتروژن در سراسر گیاه با رتونینگ رابطه معنی دار داشت، که با افزایش سن گیاه میزان تجمع ماده خشک و نیتروژن افزایش یافت.
عوامل اصلی مؤثر در رتون زائی برنج
1. شناسائی ارقام مستعد رتون زا در شرایط جغرافیائی هر منطقه
2. تهیه زمین در کشت اصلی
3. تاریخ کاشت محصول اصلی
4. تراکم بوته و فواصل کاشت محصول اصلی
5. انتخاب کرت محصول اصلی
6. درجه حرارت در اواخر دوره رسیدن محصول اصلی و شدت نور
7. مراقبتهای لازم محصول اصلی طی دوران رشد و اجرای عملیات بهزراعی
8. ذخیره کربوهیدرات موجود در کلش اصلی
9. زمان برداشت محصول اصلی
10. ارتفاع برداشت گیاه اصلی
ارقام مناسب رتون
اگر چه واریته های برنج از نظر ژنتیکی، برای رتون دهی تفاوت دارند ولی تقریبا اکثر ارقام قادر به ایجاد رتون می باشند. عامل اصلی در انتخاب ارقام جهت رتون دهی، شرایط محیطی و عوامل اقلیمی می باشد. اخگری در رشت گزارش کرد که رقم حسنی به دلیل زودرسی، بیشترین عملکرد را نشان داده است و ارقام میان‌‌رس سپیدرود، حسن سرایی و بینام هم عملکرد خوبی داشتند و رقم خزر بخاطر دیررسی عملکرد خوبی نداده است. رقم طارم محلی با ارتفاع بلند ساقه و مقدار کربوهیدرات بیشتر در ساقه مورد استفاده مناسبی در بوته های رتون شده است. از طرف دیگر ارتفاع بلند باقیمانده تعداد گره های بیشتری را در برگرفته و مسأله رویش رتون از گره های مختلف و عدم همزمان رسی نیز مشهود بوده است .. در ارقام اصلاح شده، اکثر بوته ها بعد از برداشت از گره های بالایی ایجاد رتون می نمایند . گزارشات موجود نشان می دهد که برای مناطق حاره ای، ارقام میان رس تا دیررس مناسب هستد، ولی برای مناطق معتدله نظیر شمال کشورمان، ارقام زودرس نظیر حسنی، طارم مازندران مناسب می باشند . در صورتی می توان از ارقام میان رس رتون گرفت که تاریخ کاشت (نشاءکاری) در اوایل اردیبهشت انجام شود. تهیه زمین در کشت اصلی
عمق شخم در زمان تهیه زمین اصلی تا 25 سانتیمتر با شخم سطحی موجب افزایش عملکرد دانه رتون می گردد (باید دقت نمود که لایه Hardpan در شالیزار نشکند). عملیات تهیه زمین و آماده سازی آن از جمله تسطیح و جابجایی خاک و کنترل علفهای هرز تأثیر زیادی در افزایش تعداد پنجه های بارور بر عملکرد دانه رتون دارد .
تاریخ کاشت در زمین اصلی
در مناطق معتدله به علت کوتاه بودن دوره گرمائی مناسب، جهت برداشت رتون ضروری است تا حد امکان اقدام به کشت زود نمود. بطوریکه اگر انتظار عملکرد مطمئن و مطلوب را داریم، باید حتی الامکان در اوایل اردیبهشت نسبت به نشاءکاری آن در شمال کشور اقدام نمود. درصورتیکه هرچه تاریخ نشاءکاری با تأخیر انجام شود ضریب اطمینان، برای برداشت رتون کمتر خواهد بود. زیرا تأخیر کشت سبب می شود مرحله گلدهی و خوشه دهی رتون با سرمای پائیز برخورد نموده و درصد پوکی افزایش می یابد . بنابراین تاریخ کاشت از طرق زیر بر عملکرد رتون مؤثر است:
1. برخورد زمان گلدهی با درجه حرارت پائین و افزایش پوکی
2. وقوع بارندگی در زمان برداشت
3. اختلال در تاریخ کاشت محصول بعدی (بعد از برداشت رتون)
4. در مناطق معتدل به علت کوتاه بودن دوره گرمای مناسب لازم است محصول اصلی هر چه سریعتر کشت شود که در مورد ارقام محلی شمال کشور اوایل اردیبهشت بهترین تاریخ کاشت می باشد .
تراکم بوته و فواصل کاشت محصول اصلی
فاصله کاشت محصول اصلی، یکی از عوامل در موفقیت رتون دهی محصول بشمار می رود زیرا با مطالعه‌ای که توسط کارشناسان IRRI در مورد اثر فاصله کاشت بر عملکرد محصول (رقم IR28) صورت گرفته است، نتیجه گرفتند که عملکرد محصول اصلی در فاصله 20×20 بهترین عملکرد را در مقایسه با فاصله 15×15 و 25×25 داده است، ولی اختلاف معنی دار آنچنانی وجود نداشت . در مقابل، فاصله کاشت کمتر و تراکم بیشتر باعث شده است که تعداد بوته های از دست رفته زیاد شده و میزان تولید رتون کاهش یابد. بنابراین تراکم بوته بر تأمین تعداد بوته و کپه کافی در واحد سطح در کشت اصلی و کاهش بوته های از دست رفته و جبران آن در کشت اصلی و حفظ سلامتی ریشه ها در زمان پنجه زنی محصول اصلی برای افزایش تعداد پنجه مثمر در شیوه معمول کشت و در شرایط زراعی برای ارقام محلی20×20 یا 25× 25 مناسب می باشد . البته باید توجه داشت که ارقام مختلف از نظر فاصله مناسب کاشت برای رتون، باهم متفاوت می باشند. همچنین در اراضی مختلف از نظر حاصلخیزی هم این فاصله کاشت متغیر است.
انتخاب کرت محصول اصلی
برای تولید مؤفق، محصول اصلی باید یکنواخت و با سیستم ریشه ای قوی باشد، کرتهای آلوده به علف هرز، آفات و بیماریها مناسب برای رتون دهی نیستند. قابلیت دسترسی کرت به آب آبیاری و حاصلخیزی آن بسیار مهم است. از طرفی انتخاب کرت هایی که به علت مشکل زهکشی امکان کشت دوم وجود ندارد، مناسب نمی باشند .
فاکتورهای محیطی مؤثر بر رتون دهی
اثر عوامل محیطی بر رشد رتون برنج متغیر است. بررسیهای بعمل آمده نشان می دهد که اثرات دما، حاصلخیزی خاک و مواد غذائی بر ااندامهای رویشی گیاه تا حدود زیادی مؤثر است. توانائی ژنتیکی رتون بسیار مهم است، زیرا سیستم قوی ریشه، محصول اصلی دانه و اندوخته های ذخیره ای در قاعده ساقه ممکن است شرایط مناسبی برای محصول دهی خوب رتون را فراهم نماید. درجه حرارت در مراحل آبستنی، برداشت و نیز پس از برداشت محصول اصلی بر قابلیت رتون دهی مؤثر است .
مطالعاتی که Ichii (1988)، در خصوص اثرات دما بر رتون انجام داده است نشان می دهد که هر چه دما بیشتر شود و به عبارت دیگر، افزایش دما با افزایش ارتفاع و پنجه زنی گیاه رابطه مستقیم دارد. همچنین هر چه دما پائین تر بیاید طول دوره رشد گیاه از 60-50 روز به 95-90 روز افزایش می یابد و با پائین آمدن درجه حرارت محیط ممکن است سنبلچه ها عقیم گردند. گیاهان در معرض حرارت 29-21 درجه سانتیگراد در مرحله آبستنی محصول اصلی جوانه های رتون بیشتری نسبت به قرار گرفتن در معرض 37 درجه تشکیل خواهند داد. درجه حرارت بالا بعد از برداشت برنج سبب می شود تعداد جوانه های تشکیل شده بیشتر، سرعت رشد زیادتر و وزن شاخ و برگ گیاه رتون افزایش یابد . گیاه رتونی که در معرض درجه حرارت پائین 20 درجه سانتیگراد، قرار گیرد، نسبت به آنهائی که در معرض حرارت بالای 45-27 درجه قرار میگیرند، بیش از 3-2 برابر پنجه های اصلی، رتون تولید می کنند. درجه حرارت پایین باعث طولانی شدن دوره رشد گیاه رتون میگردد.
نور و شدت آن نیز همانند درجه حرارت، تأثیر بسزائی بر پنجه، ارتفاع، وزن و محصول رتون دارد. تحت شدتهای نوری مختلف، ارتفاع رتون و درصد پنجه های رتون گیاه تغییر می کند. تحقیقات انجام شده نشان داده است که نور آفتاب و در شرایط صاف بودن هوا، 50 درصد ابری و 75 درصد ابر برای دو هفته قبل از برداشت محصول اصلی، بشدت بر پنجه و ارتفاع رتون اثر دارد. حداکثر ارتفاع رتون به شدت نور بستگی دارد و هرچه شدت نور بیشتر باشد، پنجه زنی گیاه بیشتر ولی ارتفاع گیاه کمتر خواهد بود. حداکثر ارتفاع گیاه قبل از رفتن به دوره زایشی، وقتی هوا صاف و آفتابی باشد و شدت تشعشع خورشید بالا باشد، 30 روز طول می کشد. این عمل در هوائی که 50 درصد آن ابر است، 25 روز و برای هوائی که 75 درصد آن ابراست، 20 روز طول می کشد. هر چه سایه افکنی بیشتر باشد، به همان نسبت، رشد رویشی زیاد شده ولی دوره گل دادن گیاه حدود 7 روز به تأخیر می افتد. اگر چه عوامل محیطی بر رتون دهی گیاه مؤثر می باشد ولی باید اذعان نمود که ظرفیت ژنتیکی گیاه است که توانائی پنجه زنی آن را مشخص می کند. شدت نور، تعداد پنجه های رتون تولید شده را افزایش می دهد و همچنین حذف کپه ها آنرا افزایش می دهد. شدت نور بر محصول دانه، تعداد دانه در خوشه، تعداد دانه پر در خوشه، درصد پوکی و وزن هزاردانه نیز مؤثر می باشد.