مدیریت مصرف کودهای شیمیائی
کود یکی از عناصری است که تأثیر زیادی بر عملکرد محصول می گذارد. بررسیها نشان می دهد که رشد رتون دقیقاً مرتبط با ترکیب و سرعت استفاده از کود است. اگرچه نیاز کودی هر گیاه را با معیار تجزیه گیاهی و خاک باید مورد سنجش قرار داد، ولی بطور عموم و براساس تجربه های اعمال شده، اکثر گیاهان نیاز به کود دارند.
برای رشد بهینه رتون معمولا کود اوره بصورت سرک مصرف می شود و بررسیها نشان می دهد که رتون بر اساس نوع واریته تا 70 کیلوگرم تحمل کودپذیری را دارد. مصرف کود اوره در 10 تا 20 روز قبل از برداشت و پس از برداشت به محصول اصلی، مورد آزمایش قرار گرفت. واکنش رتون به کاربرد مواد غذائی در این پریود نشان داده است که مصرف کود در 10 تا 20 روز قبل از برداشت در تعداد پنجه زنی رتون و نیز تعداد شاخه و برگ گیاه رتون تأثیر نداشته است، ولی 10 تا 20 روز پس از برداشت محصول اصلی، ضمن افزایش تعداد پنجه، باعث افزایش وزن شاخه و برگ گیاه رتون گردید.
اکثر بررسیها نشان می دهد که استفاده از کود ازته برای رتون در مقابل کشت اصلی خیلی کمتر بوده و معمولاً حدود 50 تا 75 درصد کود ازتهء موردنیاز کشت اصلی می باشد. در بیشتر گزارشات کشورهای مختلف و داخل کشورمان آمده که مصرف حدود 50 کیلوگرم کود اوره (20 تا 25 کیلوگرم ازت) باعث افزایش عملکرد رتون بصورت معنی داری در مقابل تیمار بدون مصرف کود ازته شده است.
اما مصرف حدود 100 کیلوگرم اوره، اختلاف معنی داری از نظر عملکرد رتون، با 50 کیلوگرم نداشته است. حتی بکارگیری ازت اضافی، ممکن است باعث دیررسی رتون و کاهش عملکرد آن شود. برای استحصال رتون مطلوب، باید 50 کیلوگرم اوره را حدود 2 تا 3 هفته بعد از برداشت محصول اصلی، زمانیکه سطح مزرعه تقریباً پوشیده از آب باشد، جهت افزایش کارائی ازت مصرفی، مصرف نمود. مطالعات و گزارشات در کشورهای مختلف بیانگر آنست که بکارگیری کودهای فسفات و پتاس، افزایش معنی داری از نظر عملکرد دانه رتون، نشان نداده است.
مدیریت آب
آب یکی از فاکتورهای مؤثر و اساسی در رشد و توسعه جوانه های رتون می باشد. در صورت تأمین آب مطمئنه، برنج پنجه دهی بسیار خوبی از خود نشان می دهد. ماله کشی پس از برداشت محصول اصلی در اراضی باتلاقی، به نظر می رسد زمینه پنجه زنی را زودتر فراهم نماید. ماله کشی باید به گونه ای باشد تا به قاعده ساقه و ریشه گیاه، آسیب وارد نیاید.
تحقیقات انجام شده در این خصوص در کشورهای مختلف نتایج متفاوتی را نشان داده اند. بطوریکه در بعضی از این گزارشات، آبیاری بلافاصله بعد از برداشت را باعث پوسیدگی ساقه های باقیمانده ذکر کرده اند، بخصوص در شرایطی که بوته ها در نزدیکی زمین درو می شوند، تعداد کپه های از بین رفته زیاد خواهد بود .. برای تقویت رتون دهی، مزرعه را باید دو هفته قبل از برداشت نمناک نگه داشت. زهکشی مزرعه در زمان برداشت محصول اصلی و پس از آن موجب تقویت رتون دهی و افزایش تعداد خوشه های بارور می گردد .
کربلائی و همکاران نشان داد که اگر بلافاصله پس از برداشت، رطوبت کمتر از حد اشباع باشد، پس از مدتی قطع آبیاری ممکن است اثر سوء بر تعداد بوته رتون و پنجه زنی آنها داشته باشد و همچنین بارندگی بعد از برداشت نیز تعیین کننده است. لذا ایجاد شرایط مساعد برای رتون دهی بهتر به وضعبت آب و هوائی، بارندگی و میزان رطوبت خاک بستگی دارد. او پیشنهاد نمود که بهترین حالت آبیاری بعد از برداشت، کنترل رطوبت خاک به حالت اشباع است.
مدیریت آفات، بیماری ها و علفهای هرز
بطور کلی برای استحصال رتون مناسب باید توجه زیادی به مسأله آفات و بیماریها در کشت اصلی و رتون نمود، زیرا رویش مجدد در ساقه هائی ایجاد می شود که بیماریها خسارت چندانی به ساقه های کشت اصلی، وارد نکرده باشد.
مهمترین آفت برنج، کرم ساقه خوار برنج می باشد، که نسل سوم آن ممکن است در شرایط ایده‌آل به محصول رتون آسیب وارد نماید. بررسیها نشان می دهد که زمینه فراهمی آلودگی رتون در نسل سوم کرم ساقه خوار وجود دارد ولی معمولاً در حد آستانه خسارت اقتصادی تلقی نمی شود. علاوه بر آفت ساقه خوار برنج، آفت شب پره تک نقطه ای برنج نیز از آفاتی است که در رتون خسارت زا می باشد.
رتون می تواند میزبانی برای ارائه رشد جمعیت آفات باشد که این فاکتور باید در توصیه رتونکاری لحاظ گردد. قطعاً برای اینکه رتون بیش از آستانه اقتصادی دچار خسارت نشود، کشاورزان اقدام به مصرف سموم حشره کش می نمایند که آلودگی محیط زیست را به دنبال خواهد داشت. برای این منظور باید واریته هائی انتخاب گردند که حتی المقدور مقاومت نسبی به آفات داشته باشند تا هزینه مصرف مواد شیمیائی جهت مبارزه با آن کمتر شده و محیط را آلوده نکند. البته با افت درجه حرارت در پائیز، جمعیت آفات کم می شود، با این حال باید احتیاط لازم را انجام داد.
محصول رتون در قیاس با محصول اصلی به دلیل پائین بودن درجه حرارت تمایل بیشتری به بیماری شایع لکه قهوه ای دارد. بررسیها نشان داده که عفونتهای ویروسی کوتولگی علفی، در رتون بیشتر از سطح پائین گیاه حادث می گردد. اثر کودهای فسفاته بر اندامهای گیاهی مثل توسعه ریشه، پرشدن دانه و غیره و نیز اثر پتاسیم بر ایجاد مقاومت بر آفات و بیماریها توسط کسانی که روی این محصول کار کردند، گزارش نشده است.
مهار بموقع علفهای هرز محصول اصلی برنج، تأثیر زیادی در کاهش میزان رشد علفهای هرز پس از برداشت برنج می گردد. بررسیها نشان می دهد که پنجه زنی مؤثر، تأثیر بسزائی در عملکرد رتون و محصول اصلی دارد. شخم، چنگک زدن و خوابانیدن کلش ها پس از برداشت برنج، باعث دفن کلش ها و علفهای هرز می شود. حساسیت این عمل به دلیل باتلاقی بودن اراضی بسیار بالاست، زیرا هرگونه تأثیر منفی بر ریشه اصلی، باعث جابجائی آن شده که نه تنها باعث تأخیر در جوانه زنی رتون می گردد، بلکه 90 درصد اینگونه بوته ها شرایط لازم برای دوباره پنجه زنی را پیدا نمی کنند. با خوابانیدن کلش و علفهای هرز ضمن اینکه علفهای هرز در اوایل رشد جوانه و مرحله حساس پرورش آن، نشو و نما نمی کند و باعث رشد خوب رتون می گردد. در نتیجه عملکرد محصول افزایش می یابد. برای جلوگیری از رقابت علفهای هرز و رتون، باید با دقت علفهای هرز مزرعه اصلی را کنترل نمود تا به گیاه رتون آسیب وارد نیاید.
زمان برداشت محصول اصلی
زمان برداشت برنج در کشت اصلی، جهت استحصال رتون بسیار حائز اهمیت است. در صورتیکه قصد استحصال رتون وجود داشته باشد، باید بلافاصله زمانیکه اکثر دانه ها رسیده و ساقه های آنها سبز هستند، اقدام به برداشت محصول اصلی برنج نمود، زیرا گذشت زمان و تأخیر در برداشت برنج، سبب زردی و پیری ساقه شده و توانایی رتون دهی آنها بشدت افت می کند. با توجه به این موضوع هر چه ساقه ها سبزتر و شاداب تر باشند، احتمال دستیابی به رتون مطلوب، بالاتر خواهد بود، که این بستگی به زمان برداشت مناسب دارد. در واقع شادابی ساقه ها در زمان برداشت محصول اصلی کلید مؤفقیت تولید رتون می باشد که می توان با مصرف کود سرک قبل از برداشت محصول اصلی برگ پرچم و ساقه ها را سبز نگهداشت .
ارتفاع برداشت
ارتفاع برداشت بیشترین تأثیر را بر عملکرد دانه، جوانه زنی و مدت رشد رتون دارد. ارتفاع برش گیاه اصلی از آن‌جهت مهم می باشد که تعداد جوانه های قابل رویش مجدد را تعیین می‌کند، همچنین تعیین‌کننده تعداد کپه های حذف شده خواهد بود. زیرا در صورت برش در ارتفاع پایین، امکان در آب رفتن کپه و احتمال خفگی گیاه بسیار است. همچنین قطع گیاه اصلی در ارتفاع بالا، باعث بالا رفتن تعداد پنجه های تولید شده و عدم همزمان رسی می شود، که این امر موجب کاهش تعداد پنجه های مؤثر و ضعف آنها خواهد شد.
از طرف دیگر ارتفاع برداشت مدت رشد محصول را تعیین می نماید. بسته به رقم، ارتفاع برداشت متفاوت است. رشد رتون در برخی از ارقام از ارتفاع برداشت پائین تر بهتر از ارتفاع بالاتر می باشد. به عنوان مثال در برنج هیبرید ارتفاع برداشت از 43 سانتیمتر به 23 سانتیمتر کاهش یافت که موجب افزایش تعداد خوشه، زودرسی، افزایش تعداد دانه های رسیده و افزایش عملکرد دانه گردید. بیشتر جوانه های مرده در گره های نزدیک به زمین موجودند به همین دلیل ارتفاع برداشت پایین تر باعث کاهش تعداد جوانه و تعداد جوانه بارور می شود. گره های بالاتر، پنجه شان سریعتر رشد نموده، سرعت خروج جوانه ها در گره های بالاتر بیشتر است. از پژوهشهای انجام شده در کشورهای مختلف در مورد ارتفاع برداشت، نتایج متفاوتی به دست آمد. در IRRI نشان داده شد که ارتفاع برداشت 15 سانتیمتر، جوانه زنی را تقویت نموده و تعداد خوشه های بارور افزایش و عملکرد دانه بیشتری نسبت به ارتفاع 5 سانتیمتر داشت. در هند ارتفاع برداشت 35 سانتیمتر و در ژاپن ارتفاع برداشت بیشتر، رتون دهی بیشتر، کاهش دوره رشد رتون و افزایش عملکرد را به دنبال داشت .
بر اساس بررسیهای انجام شده در داخل کشور و نتایج پژوهشگران سایر کشورها در صورتیکه ارتفاع برش به سطح زمین نزدیک باشد، به دلیل ایجاد همه جوانه های رتون از گره های اولیه ساقه باعث رویش پنجه های یکنواخت و زیاد رتون خواهد شد. این برای مناطق گرمسیری و در جائیکه در پائیز، کاهش درجه حرارت، عامل محدودکننده نباشد مناسب خواهد بود. ولی در شمال کشور با توجه به محدودیت دوره رشد رتون و افت دما این عمل باعث افزایش طول دوره رشد رتون شده و ممکن است زمان خوشه دهی و پر شدن دانه در اثر سرما خسارت وارد شود. از طرف دیگر کف بر نمودن ساقه ها، زمینه را برای رشد علفهای هرز مساعدتر نموده، در نتیجه هزینه مبارزه با علفهای هرز بیشتر خواهد شد.
نتایج تحقیقات اکثراً ارتفاع برش را حدود 25 سانتیمتر و بالاتر در حدود 50 درصد ارتفاع بوته محصول اصلی برای ارقام کشت شده در شمال کشور پیشنهاد نمود. این نتایج نشان داد در این ارتفاع برش، با توجه به معمول بودن در منطقه، نه تنها از هزینه اضافی جهت کف بر نمودن مجدد ساقه ها می کاهد، بلکه احتمال دستیابی به عملکرد رتون را بیشتر خواهد نمود.
تکنیک خوابانیدن نواری در رتون
اگر ساقه های برنج پس از برداشت اصلی بصورت نواری (حالت قفل شدن) خوابانیده شود، بصورت چشمگیری باعث افزایش تولید رتون می گردد. روش کار بدین صورت است که در کشتهای ردیفی، هر دو ردیف بصورت حصیربافت با حرکت پا یا دست بصورت متناوب بر روی هم خوابانده می شود. این عمل باعث می شود که ساقه ها بدون صدمه دیدن، روی سطح زمین قرار گیرند. البته همین عمل را در کشتهای در هم و غیرردیفی هم میتوان انجام داد که نیاز به تجربه داشته و در عین حال کمی مشکل بوده و زیبایی کشت ردیفی را ندارد. در اثر اعمال این تکنیک موجب می شود که گیاه تحریک به رویش رتون از گره های اولیه نموده و در کنار آن باعث سبز شدن یکنواخت رتون و همزمان رسی در رتون خواهد شد. و از طرف دیگر انجام این روش موجب می گردد مواد فتوسنتزی باقیمانده در ساقه نیز به پنجه و خوشه انتقال یابد.
تفاوت این روش با روش کف بر در این است که این عمل موجب می شود که در اثر خوابانیدن ساقه های سبز، پس از برداشت محصول اصلی، مواد فتوسنتزی ذخیره شده در این ساقه به جوانه های رتون تازه روئیده برگشت می نماید و باعث افزایش سرعت رشد رتون خواهد شد. کربلائی و همکاران گزارش کردند که اثر خوابانیدن ساقه عمدتاً باعث افزایش تعداد پنجه مفید و نیز تعداد دانه رسیده و مهمتر از همه همزمان رسی خوشه ها شده که بیشترین عملکرد را حاصل کرده است. البته روش خوابانیدن معمولی با استفاده از غلتک هم تا حدودی اثر مشابه خوابانیدن نواری را دارد ولی عیب آن اینست که فشار زیاد غلتک ممکن است باعث از بین رفتن ساقه ها و له شدن آن شود یا در صورتیکه فشار غلتک کم باشد سبب ایستادگی مجدد ساقه ها گردد که نیاز به عمل خوابانیدن مجدد می باشد. تکرار عملیات موجب صدمه به ساقه های سبز خواهد شد.
بررسیهای اولیه در مؤسسه تحقیقات برنج کشور نشان می دهد که ارقام پابلند نظیر طارم محلی و حسنی نسبت به این تکنیک عکس العمل خوبی نشان می دهند. در صورتیکه ارقام اصلاح شده و پاکوتاه که تمایل به رویش رتون از گره های انتهائی دارند، واکنش رضایتبخشی نشان ندادند. همچنین بر اساس تجزیه مشاهدات و اقدامات انجام شده، مشخص گردید که برای خواباندن نواری ساقه ها، حداقل ارتفاع 50 سانتیمتر لازم است تا براحتی این تکنیک را بتوان روی ساقه های بریده شده اعمال نمود، در غیر اینصورت انجام آن بسیار مشکل می باشد.
زمانی و کربلائی در مقایسه روش خوابانیدن نواری و معمولی ساقه های برنج به همراه شاهد کف بر اعلام نمودند که اگر محدودیت زمانی وجود داشته باشد یا از لحاظ کارگر ماهر کمبود باشد می توان هر یک از عملیات کف بر نمودن یا خوابانیدن معمولی را بر حسب علاقه و تجارب کشاورز توصیه نمود. گزارش کالندسون و همکاران حاکی از اختلاف معنی دار بین عملکرد از طریق خوابانیدن نواری در مقابل شاهد بوده است. عملکرد رتون در خوابانیدن نواری 45/2 تن در هکتار بوده در صورتیکه در تیمار شاهد 43/1 تن در هکتار عملکرد داشته است
کیفیت برنج رتون
کیفیت پخت و خوراک برنج حاصل از رتون در مناطق شمالی کشور، بهتر از کیفیت پخت و خوراک برنج حاصل از برداشت اصلی می باشد، زیرا دمای محیط (مخصوصاً شبها) در تظاهر ژن اصلی کنترل کننده آمیلوز برنج (یکی از فاکتورهای اصلی تعیین کننده کیفیت پخت) و ژن کنترل کننده عطر و طعم تأثیر محسوسی دارد.
ارقام کشت شده در مناطق حاره دارای 3 تا 6 درصد اضافه آمیلوز نسبت به ارقام مناطق معتدله دارند. علاوه بر آن مقدار آمیلوز رابطه مستقیم با درجه حرارت ژلاتینی و رابطه معکوس با غلظت ژل دارد. این دو فاکتور نیز از عوامل مهم تعیین کننده کیفیت پخت و خوراک هستند. تجربه نشان می دهد که تظاهر عطر و طعم در صبح هنگام و اوایل غروب که دمای محیط پائین است، به مراتب بیشتر از انتشار آنها در ساعات گرم روز می باشد. مجموعه عوامل محیطی (دمای پائین روز و شب، کوتاه شدن روزها) در برداشت رتون باعث می گردد که کیفیت پخت و خوراک ارقام، به سمت استاندارد میل نماید. در زمینه کیفیت پخت برنج رتون کائوسیک و نعمت زاده گزارش دادند که کشت ارقام در مناطق حاره ای دارای 3 تا 6 درصد اضافه آمیلوز نسبت به کشت آنها در مناطق معتدله هستند.

منبع : بازار بزرگ کشاورزی ایران