مقدمه : کاربرد گیاهان دارویی از دیر باز در ایران و دیگر کشورها بین مردم رایج بوده  در سالهای اخیر رویکردی همه جانبه جهت استفاده از داروهای با منشأء طبیعی و به ویژه گیاهی در بین مردم بوجود آمده است. بطوریکه بخش عمده ای از داروهای عرضه شده در برخی از کشورهای جهان را داروهای با منشأء گیاهی و طبیعی تشکیل می دهند. بویژه آنکه نیاز روزافزون کارخانه های داروسازی به مواد اولیه و همچنین لزوم حفظ منابع طبیعی، اهمیت کشت و فرآوری گیاهان دارویی را دو چندان نموده است.

بدین خاطر امروزه بسیاری از دانشگاههای معتبر در سراسر جهان، شاخه ای مستقل تحت عنوان تولیدو فرآوری داروهای گیاهی تأسیس نموده و به تربیت نیروهای متخصص و کارآمد مشغولند. اهمیت گیالهان داروئی در این است که اغلب به همراه مادة موثر اصلی مواد دیگری در گیاه وجود دارند که خاصیت درمانی دارند این مواد در بیشتر موارد اثر درمانی گیاه را تشدید نموده و گاه از سمیت و اثرات ناخواستة آن جلوگیری می کنند در سالهای اخیر مردم ایران و همچنین سایر کشورهای جهان توجه خاصی به استفاده از گیاهان دارویی برای درمان به توسط خود نموده اند . این علاقه و توجه نسبت به کاربرد گیاهان و مشتقات حاصل از آنها سبب ایجاد تجارت  پر رونق گیاهان دارویی گردیده است .مصرف گیاهان دارویی با آشنایی با خطرات بالقوه گیاهان، احتمال و درجه اهمیت تداخل با داروهای شیمیایی و موارد منع و احتیاط مصرف در  بعضی موارد مثل دوران حساس بارداری بایستی مد نظر باشد .مصرف اغلب داروهای گیاهی فاقد ضرر و زیان و عوارض جانبی بوده و حتی در برخی از تحقیقات پزشکی مشخص گردید که مثلاً خاصیت ضدباکتری سیر در مبارزه با میکروب حصبه 24 بار قوی تر از آنتی بیوتیک های بسیار قوی و میکروب کش است مباحث گیاهان دارویی بسیار گسترده بوده واز جهات گوناگون نظیر نوع، شکل ، مکان یا سرشت اکولوژیکی ، خواص ، نوع مصرف وغیره  بیان می گردد.  بعنوان مثال مصرف داروهای گیاهی به صورت های مختلف ، جوشانده ، مستقیم خوراکی ، بخور ، بصورت ماسک و غیره مصرف می شوند . بدیهی است که محل رشد و تکسیر گیاهان داروئی مراتع میباشد .

مراتع: مراتع یکی از مهمترین و با ارزش‎ترین منابع ملی تجدید شونده می‎باشد که بهره ‎برداری صحیح توأم با عملیات اصلاحی و احیاء آنها، می‎تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب و خاک و تامین نیازمندیهای کشور، در زمینه فرآورده‎های پروتئینی داشته باشد. مراتع علاوه بر نقش فوق‎الذکر، از لحاظ فرآورده‏های فرعی شامل محصولات دارویی و صنعتی و همچنین از نظر ذخیره آبهای زیرزمینی، تلطیف هوا و بهبود محیط زیست، بالا بردن رطوبت نسبی هوا و پرورش زنبور عسل در سطح کشور، از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است.با  توجه به مقدمة فوق بررسی گیاه داروئی کاپاریس را آغاز می کنیم .

معرفی گیاه: کؤبر  (نام علمی: Capparis spinosa) یکی از گیاهان است. کؤبر از راسته میخک‌ها (Caryophyllales)، تیره کبریان (Capparaceae)، سرده کؤبرها (Capparis) است. "انواع دارویی و هم انها در این مقاله درج شده است که به دلیل ناهمانگی فونت در اینجا آورده نشده است "این گیاه پوششی برای خاک محسوب می‌شود که علاوه بر افزایش ظرفیت خاک در نگهداری آب، از فرسایش خاک نیز جلوگیری می‌کند. پس از شناسایی این گیاه مهم و پی بردن به ارزش اقتصادی و اشتغالزایی آن، هم اکنون کشاورزان محلی در صدد کاشت این گیاه ارزشمند جهت صادرات هستند.

 تیره کور (کؤبر) :           Capparidaceae

گیاهانی با ظاهر متفاوت علفی ویا به صورت بوته ای با اعضای چوبی و به ندرت درختچه یا درخت ماننداند و چون از نظر مشخصات ساختمانی گل شباهت بسیار به Cruciferae  ها دارند از این جهت آنها را انواعی از تیره اخیر ، متعلق به نواحی گرم نیز ذکر می نمایند (Guignard) . پراکندگی آنها بیشتر در مناطق گرم و حدود خارجی آنها تا نواحی معتدله است . در بین آنها انواع معدودی نیز یافت میشود که در نواحی معتدله بسر می برند .

این گیاهان دارای برگهای متناوب ،فاقد استیپول (زائده زیر برگ ) یا شامل آن ولی بصورت خار وگلهای نر – ماده ، معمولا منظم و شامل 4 کاسبرگ و 4 گلبرگ می باشند (شباهت به Cruciferae ) از مشخصات آنها این است که نهنج گل آنها به صورت استطاله ای دراز در می آید . پرچمهای آنها به تعداد 4 تا 6 (شباهت به Cruciferae )  و مادگی انها غالبا مرکب از 2 برچه یا بیشتر و واقع در انتهای استطاله ای دراز است ، میوه آنها بصور مختلف پوشینه ، خورجین مانند ، سته یا شفت و محتوی دانه های بدون آلبومن است .

از اعضای مختلف گیاهان این تیره ، سلولهای واجد میروزین (به وضع منفرد یا مجتمع ) و همچنین گلوکزیدهایی وجود دارد که بر اثر تجزیه ، موجب پیدایش اسانسهایی شبیه اسانس گیاهان تیره شب بو می گردد . در بین آنها نمونه های دارویی مهمی وجود ندارند . از بعضی از آنها ، آنهم در طب عوام استفاده های درمانی به عنوان نیرو دهنده ، ضد اسکوربوت و تاول آور به عمل می آید.اسامی مختلف کؤبر (کبر) بع علت ناهماهنگی فونت آورده نشده است. گیاه شناسی :گیاهی بوته ای و زیبا ، خوابیده و دارای شاخه های متعدد ، پوشیده از کرک و به طول 1 تا 1.5 متر است . از مشخصات آن اینست که انشعابات ساقه گیاه ، از یک ناحیه چوبی شده که در واقع قاعده ساقه به حساب می آید ، منشاء گرفته ، وضع غالبا گسترده در روی زمین پیدا میکند . برگهای آن ساده ، عاری از دندانه ، به رنگ سبز روشن و دارای دو زائده خار مانند ( استیپول) در محل اتصال دمبرگ به ساقه است. گلهای درشت آن رنگ سفید مایل به گلی دارد و پس از شکفتن منظره  بسیار زیبا به گیاه می بخشد .از این نظر است که در بعضی نواحی مدیترانه اقدام به پرورش این گیاه میگردد . منشاء اصلی آن نیز بعضی نواحی اسیا به نظر می رسد .ساقه ها ساده یا منشعب ، بدون کرک یا پوشیده از کرکهای نرم ریزان ، یا کرکهای کوتاه پتویی دائمی ، در کنار دمبرگ با گوشواره های خاری خمیده یا راست ، به ندرت فاقد گوشواره . برگها از نظر اندازه متنوع و دمبرگدار ، دایره ای ، واژ تخم مرغی ، بیضوی، تخم مرغی یا گاهی سر نیزه ای با قاعده ای گوه ای یا گرد ،نوکی کند یا تیز ،گاهی چالدار، سیخکدار، با بافتی ضخیم یا نازک، بدون کرک یا پوشیده از کرکهای پتویی ، گلها منفرد و محوری ، اغلب شب بوی و معطر، نر ماده یا گاهی فقط نر . دمگل به طول 25 تا 45 میلیمتر گسترده ، کاسبرگها به طول 8 تا 25 میلیمتر ، کم یا بیش هم اندازه ، تخم مرغی یا بیضوی ، بیرونیها سر پوشی ، هم اندازه گلبرگها یا از آنها کوتاهتر ،گلبرگها سفید به طول 8 – 40 میلیمتر گاهی قرمز رنگ ، مستطیلی تا واژ تخم مرغی پهن ، گلبرگ پشتی مورب ، همگی هم اندازه یا دوتای آنها بلند تر، با راس کامل یا چالدار. پرچمها متعدد ، قرمز- ارغوانی ، از گلبرگها بلندتر، راست ، پایک زیر تخمدانی به طول 20 تا 50 میلیمتر ، بدون کرک یا  به طرف قاعده گاهی کرک دار. تخمدان به طول 4 تا 8 میلیمتر کم یا بیش بیضوی . میوه ها به طول 12 تا 45  و عرض 20 میلیمتر دوکی شکل ، تخم مرغی یا واژ تخم مرغی، سبز رنگ ، شکوفا ، پایک واژگون ، گاهی گسترده یا پیچیده، دانه ها به طول 2 تا 3 میلیمتر ، صاف ، گوشت درونی قرمز می باشد .

در داخل پوشش گل این گیاه ، تعداد فراوانی پرچم دراز وجود دارد که مجموعا ظاهری بسیار زیبا به گل می بخشند . میوه آن که در قسمت انتهایی یک زائده دراز (نهنج) به وجود می آیند ، بیضوی ، گوشتدار و در آغاز به رنگ سبز روشن است ولی تدریجا مایل به قرمز می گردند. زمان گلدهی از بهار تا اواخر تابستان ادامه می یابد ،گیاه در مناطق مختلف رویشی پراکندگی وسیع دارد.

چون ضمن پرورش گیاه ،نمونه های از آن تدریجا از محیط کشت دور می شود از این جهت غالبا در محیط اطراف کشت حتی در فواصل نسبتا دور ، تعدادی از آن به چشم می خورد . به حالت وحشی بیشتر در اماکن متروک ، کنار دیواره های کهنه و دامنه های نسبتا مرطوب کوهستانهای کم ارتفاع یافت می شود .قسمت مورد استفاده گیاه ،جوانه ها یا تکمه های مولد گ آن است که معمولا پس از چیدن ،در حدود 3  ماه در سرکه قرار داده ویا انکه مدتی در آب شورنگه داری شده سپس مصرف می رسانند .میوه ، ریشه و پوست آن بیشتر به مصارف درمانی می رسداز میوه های جوان آن همراه با سرکه می توان استفاده کرد .

ترکیبات شیمیایی :ریشه و جوانه های مولد گل آن، دارای پکتین ،ساپونین ، نوعی اسانس (به مقدار بسیار جزیی ) ، یک ماده رزینی ، یک رامنوگلوکزید و ماده ای بنام کاپاری روتین Capparirutine  به فرمول  است . این ماده بصورت گرد متبلور به رنگ زرد روشن بدست می آید ،در دمای 189 درجه ذوب می شود. در اتر وکلروفرم ،غیر محلول ولی در آب و الکل محلول است .(Reutter, p.472 , 1923)  

 اندام مورد استفاده :  میوه، ریشه، پوست، برگ، غنچه و ساقه مورد استفاده قرار می‌گیرد. میوه آن که بر حسب اندازه در 8 شماره درجه‌بندی می‌شود، از ایران صادر می‌گردد. بر اساس اظهاراتی صادرکنندگان، میوه دارای درجه 5-3 دارای بهترین مرغوبیت است. این میوه به فارسی «خیار کبار» یا «خیار شنگ» نامیده می‌شود اما متاسفانه در گمرک ایران به اشتباه تحت عنوان «هندوانه ابوجهل» صادر می‌گردد که گیاهی کاملا متفاوت و از خانواده کدوئیان است و دارای طعمی تلخ و مسهلی قوی محسوب می‌گردد، در حالی که کبار از خانواده کاپاریداسه است.ریشه کبار:کبار عبارت از ریشه های گیاه کاپاریس اسپینوزا (از خانواده کاپاریداسه ) می باشد . این گیاه به فراوانی و به خصوص در قسمتهای مرکزی و جنوبی ایران می روید و بصورت چتری بر روی زمین گسترده می شود ،ریشه های کبار به رنگ روشن و پوست ریشه های ضخیم مصرف طبی دارد . مزه پوست ریشه کبار تلخ و نامطبوع و آن را در تب راجعه و رماتیسم به کار می برند . بررسی های مولف بر روی ریشه های این گیاه نشان داده است که عصاره حاصل از ریشه کور خاصیت ضد میکروبی قابل توجهی از خود نشان می دهد . میوه های این گیاه را همچنین در تهیه ترشیجات به کار می برند .

پراکندگی جغرافیایی:این گیاه بومی مناطق گرمسیری غرب و مرکز آسیا است و پراکنش آن از اقیانوس اطلس، مراکش و تونس تا دریای سیاه و ارمنستان و نواحی شرقی دریای خزر تا افغانستان و هند امتداد دارد. گونه‌های دیگری از کاپاریس در هاوایی و شمال آفریقا رشد می‌کند. اروپا ، ایران ، قفقاز ، ، پاکستان ، هند ، عراق ، شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا . نمونه تیپ نامشخص . پراکندگی در ایران:  کبار به صورت خودرو در شکاف صخره‌ها، در بالای دیوارهای گلی، مناطق مخروبه و به طور کلی در هر خاکی با حداقل مواد غذایی رشد می‌کند. مناطقی با بارندگی 350 میلیمتر در سال برای کبار ایده‌آل است و محصول خوبی را عاید می‌سازد. این گیاه تابستانهای بالای 40 درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل می‌کند و به علت تمایل سرمایی که دارد زمستانهای تا 8- درجه سانتیگراد را نیز تحمل می‌کند. مقاومت این گیاه به خشکی، شوری، گرما و آفتاب شدید سبب گردیده که این گیاه مهاجم در جای جای ایران پراکنش داشته باشد. دامنه‌های البرز، آذربایجان غربی، اردبیل (دشت مغان)، مرند، خوی، تفرش، نهاوند، اراک، گلپایگان، کرمانشاه، شمال شرقی هرزویل( نواحی کم ارتفاع و منتهی به دره های مرطوب ) ، بلوچستان و شیراز. ا یزد (اطراف تفت و مهریز) ، لامرد (فارس) از مناطق رویش این گیاه رونده در ایران می‌باشند. بعبارت دیگر کبر در ایران در  شمال ، شمال غرب ،غرب ، مرکز و شرق و نیز از جمله در بلندی‌های بالای 2500 متر در می‌روید. مصارف دارویی و صنعتی کبار:در اسپانیا نوعی سس به نام سس کبار تهیه می‌شود که بسیار خوش عطر و طعم است و کمی به سس خردل همراه با فلفل سیاه شباهت دارد. غنچه آن به عنوان ادویه در تهیه سس، کره، پنیر و در تزیین غذا و سالاد به مصرف می‌رسد. میوه‌های نارس و ریز پس از برداشت درون سرکه یا آب نمک نگهداری می‌شوند و ترشی خوشمزه‌ای محسوب می‌گردد. میوه که طعمی تند و تیز اما دلچسب و عطر مخصوصی دارد همراه با پیتزا، گوشت، ماهی و یا درون سالاد و همراه با انواع ساندویچ به مصرف می‌رسد. میوه به صورت پخته نیز همراه انواع سبزیجات مورد استفاده قرار می‌گیرد.   تصاویر قرار داده نشده است :( میوه . گل .غنچه . گیاه کاپاریس /  گل گیاه کاپاریس / میوة نمک سود شدة کاپاریس / میوة کاپاریس ) خواص درمانی: کبار در کاهش نفخ تاثیر داشته و خاصیت ضد رماتیسمی دارد و جهت درمان تصلب شرایین و از بین بردن عفونت کلیه به کار می‌رود. در طب آیروودایی (گیاه درمانی) کبار به عنوان تحریک‌کننده و محافظ کبد ثبت شده است. در بعضی موارد کبار برای درمان جراحت مفاصل، پوست و بدن به کار می‌رود. پوست ریشه گیاه سابقا در بیماریهای مختلف مخصوصا امراض مربوط به کبد و طحال مصرف می گردیدو از آن در موارد ضروری به عنوان مدر ،قابض و مقوی نیز استفاده به عمل می آمد . مصارف آن در رفع آب آوردن (   hydropisie ) ، بالا بردن مقاومت بدن در برابر سرماخوردگی . اثر بر انگل لیشمانیا اثر ضد میکروبی اثر ضد التهابی رفع کمخونی و رنگ پریدگی دختران جوان رفع ضعف عمومی همراه با ضعف اعصاب و همچنین در نقرس معمول بوده است ،مطالعات جدید اثر مفید آن را در هیستری و حالات عصبی دیگر تایید نموده است . مصرف آن موجب باز شدن خون قاعدگی در موارد قطع این حالت در زنان جوان می شود .

جوانه های ناشکفته و مولد گل آن ، اثر نیرو دهنده  دارد . از جوشانده آن در محل مصارف داخلی ، هنوز هم در الجزایر برای مداوای نقرس استفاده به عمل می آید.   پوست ریشه گیاه برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله کبد و طحال مصرف می‌گردد ونیز برای رفع ضعف عمومی و ورم مفاصل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. غنچه نشکفته کبار دارای اثر نیرودهنده بوده و برگ کبار اقسام کرم معده و روده را از بین می‌برد.  برداشت و فرآوری:  میوه‌ها هر 7-5 روز یکبار در ماههای مرداد و شهریور به صورت دستی توسط افراد محلی برداشت می‌شوند، که هر کیلو 600 تومان از کارگران خریداری می‌شود. میوه‌ها را در بشکه‌های پلاستیکی همراه با آب نمک نگهداری می‌کنند که هر 15-10 روز یکبار باید آب آن عوض شود. بسته بندی:جهت صادرات آب و نمک را از محصول جدا می‌کنند و درون بشکه‌های گالوانیزه 60 و 80 کیلوگرمی بسته‌بندی می‌کنند. به محض خروج از گمرک باید میوه‌ها دوباره داخل آب نمک نگهداری شوند. بازار محصول: صادرات کبار از ایران از سال 1380 آغاز گردید. به دلیل برداشت غیر اصولی و بی‌رویه حجم صادرات در این 5 سال دچار نوسانات زیادی بوده است به طوری که حتی در یک سال این حجم به 120 تن هم رسیده است. ترکیه تا سال 1383 تنها وارد کننده این محصول از ایران بود که پس از تغییر بسته‌بندی، آن را به چندین برابر قیمت خرید از ایران (یعنی هر کیلو 2000 تومان) با نام محصول کشور ترکیه به اسپانیا صادر می‌کرد. اما با تلاش یکسری صادرکنندگان نوآور در اردبیل( دشت مغان) و دعوت از متخصصان اسپانیایی برای شناسایی مراکز پراکنش این محصول، در سال 1383 برای اولین بار کبار تحت نام محصول ایران به اسپانیا صادر گردید. کبار در فرانسه، ایتالیا و یونان کاشته و تولید می‌شود. الجزایر، مصر، مراکش و تونس از دیگر تولیدکنندگان این محصول می‌باشند. در کلمبیا گونه‌ای خاص از کاپاریس تولید می‌شود که مرغوبیت کمتری نسبت به گونه ایرانی دارد. قیمت این محصول در بازار جهانی دهها برابر قیمتی است که از ایران صادر می‌گردد و این گیاه یکی از پتانسیلهای بالقوه برای ایران محسوب می‌گردد که قابلیت ارزآوری و اشتغالزایی بالایی دارد.

منابع :1.    گیاهان دارویی (جلد اول ) نوشته : دکترعلی زرگری 2.  مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران نوشته : دکتر یعقوب آیینه چی 3.  اینترنت ،سایت  یاهو و گوگل  4. ماهنامه دام کشت و صنعت، شماره 83  5.پایان نامة دکتر محبوبه حقیقت (مطالعة و بررسی کاپاریس اسپینوزا و انتشار و پراکندگی آن در ایران )