انواع ورس :

1-   ورس ریشه "Verse Radiculaire" :‌ نبات از قسمت ریشه می خوابد و این حالت موقعی رخ می دهد که ریشه خیلی ضعیف بوده و به مقدار کم در خاک توسعه یافته و نیز عمق کافی نداشته باشد . از طرف دیگر علاوه بر کم بودن عمق ریشه ،‌زیادی ازت در خاک موجب ورس می شود .

2-   ورس ساقه "Verse Caulinaire" :‌  این ورس در ابتدای رشد ساقه یعنی زمانیکه ساقه های گندم استحکام کافی ندارند رخ می دهد . بنابراین عواملی از قبیل غیر طبیعی بودن وضعیت رشد ساقه ها ،‌کمی استحکام و ضعیف بودن آنها ،‌زیادی ازت در زمین به خصوص هنگام ساقه رفتن به ایجاد ورس کمک می کند .

3-   ورس از محل گره های ساقه "Verse Noeudale" :‌ معمولا در قسمت های انتهایی گره های ساقه به وجود می آید . عوامل ایجاد این ورس عبارتند از :‌ زیادی ازت ،‌نرسیدن نور کافی به نبات در آخر دوره ی رشد ،‌دیر جوانه زدن ،‌دیر رشد کردن و کامل نشدن ساختمان گره های ساقه . این ورس قابل برگشت نیست .

راه های جلوگیری از ورس :‌

الف )‌ کاشت ارقام مقاوم به ورس :‌ در مورد ارقام پابلند و پر محصول به کار بردن مواد تنظیم کننده ی رشد مثل سی سی سی (CCC )‌ (‌تریپل سی)‌ ،‌ 2 کلرو اتیل تری متیل آمونیوم کلراید ،‌موجب ضخیم شدن جدار سلول ها (‌بافت اسکلرانشیم )‌ و افزایش دسته های آوندی (‌به ویژه آوندهای چوبی ) شده و از ورس گندم جلوگیری می نماید . همچنین سبب کوتاه ماندن فاصله ی میان گره و کوتاه شدن ساقه می گردد . تریپل سی (CCC)‌ را می توان به دانه های گندم در هنگام کاشت و یا در هنگام پنجه زنی در سطح بوته های جوان اضافه کرد .

ب)‌ اگر در مرحله ی پنجه انداختن تشخیص داده شود که گندم ورس پیدا می نماید به سه طریق زیر عمل می کنند :‌

1- چرانیدن مزرعه توسط گله ی گوسفند تا رشد بوته ها به تعویق افتد و از ورس جلوگیری شود .

2- کندن تعدادی از بوته های گندم از خاک و تنک شدن مزرعه (هرس )

3- افزودن 50 تا 100 کیلو گرم کود سولفات پتاسیم در هکتار به منظور استحکام بیشتر ساقه

ج)‌ اگر در مرحله ی ساقه رفتن متوجه ورس شویم به دو طریق زیر باید از ورس جلوگیری کنیم :‌

1- حذف یک آب (‌آبیاری )‌ :‌بدین وسیله بوته ها صدمه دیده و از رشد سبزینه های آن ها کاسته می شود . (‌تنش رطوبتی مفید و مثبت)

2- افزودن مقداری کود پتاس به منظور افزایش مقاومت گیاه در مقابل خطر ورس و تحکیم انساج و نسوج ساقه .

- سرما زدگی مستقیم "Frost bite  or  Direct Frost Injury" :‌

چنانچه در مرحله ی خواب زمستانی درجه حرارت محیط کمتر از 16- درجه ی سانتیگراد گردد ،‌شیره ی نباتی در داخل سیتوپلاسم سلول ها یخ بسته و موجب پاره شدن الیاف گیاه می گردد و چون در همین موقع خاک نیز یخ بسته و کمبود آب سلول ها جبران نمی شود ،‌تنش رطوبتی به همراه آسیب دیدن الیاف نباتی موجب خشک شدن گیاه می گردد . برای جلوگیری از سرما زدگی مستقیم بایستی اولا ارقام مقاوم به سرما کاشت ،‌ثانیا به کشت هراکشت (‌کشت زود و به موقع ) ‌اقدام نمود تا بوته ها به هنگام شروع سرماهای سخت زمستانه از خود مقاومت بیشتری نشان دهند .

- سرما زدگی غیر مستقیم "Frost Heaving  or Indirect Frost Injury"" :

در اثر بارندگی های زمستانی و یا آبیاری بی موقع در درجات حرارت زیر صفر ،‌آب زمین یخ بسته و بر حجم خاک اضافه  می شود و سطح خاک بالا می آید و در نتیجه ی بالا آمدن سطح خاک و ایجاد ترک هایی درخاک ،‌ریشه های گندم متلاشی شده (‌ارتباط ریشه با خاک قطع می شود = ریشه پاره می شود ) و گیاه گندم دیر یا زود به علت این ناملایمات و نیز تنش رطوبتی از بین خواهد رفت. برای خواباندن خاک به جای اول و یا در واقع برای چسباندن خاک به ریشه های گیاه و خروج هوای اضافی و تا حدودی گرم کردن خاک می توان از غلطک استفاده نمود و یا با دوانیدن یک گله ی گوسفند در مزرعه خاک را تا حدودی نشست داد .

- باد زدگی "Wind burn":

همانطور که می دانیم در موقع رسیدن دانه مواد غذای از برگ ها ،‌خصوصا برگ های بالای بوته به سمت سنبل در جریان هستند ؛ حامل این مواد مقدار زیادی آب است که از طریق ریشه به همراه مقادیری مواد خام جهت پروردن به برگ ها آورده شده است؛ حال چنانچه در موقع رسیدن دانه ( به خصوص حالت شیری و خمیری ) جریان آب قطع یا کند شود ، دانه بصورت چروکیده و کوچک فرم خواهد شد . یکی از عواملی که موجب عدم تعادل جذب و دفع آب می شود ، وزیدن بادهای گرم و خشک به هنگام دانه بستن است . بادهای گرم و خشک موجب تبخیر آب سطح زمین و افزایش تعریق گیاه بیش از مقدار جذب آب می شود ؛‌این حالت به بادزدگی موسوم است که  در برخی مواقع موجب مرگ گیاه میشود . ( شدت کم بادزدگی باعث چروکیدگی و کوچک شدن دانه می گردد.) برای جلوگیری از بادزدگی استفاده از ارقام مقاوم به خشکی "Resistance to drought" و نیز آبیاری به هنگام بادزدگی تا حدودی از صدمات وارده جلوگیری می کند .

- ریزش دانه "Grain shattering" :

برخی از ارقام گندم بواسطه ی آنکه اتصال پوشه و پوشینه های آن ها به سنبله محکم نیست و یا زاویه ی بین پوشه و پوشینه های آن ها زیادتر از معمول می باشد ، دانه ها در اثر وزش باد یا عملیات درو در مرحله ی سخت از دورن پوشینه ها به بیرون می ریزند و در نتیجه از میزان عملکرد کاسته می شود ؛‌مانند گندم سفیدک ،‌4820 ،‌نرمه ی کارون ، نوید ،‌عطایی و ... که برای جلوگیری از این ناهنجاری می توان از ارقام مقاوم به ریزش استفاده نمود و یا برداشت گندم کمی زودتر و در مرحله ی نیمه سخت صورت گیرد .

- جوانه زدن گندم روی سنبل "Vivi pary" :

اگر دانه ی گندم از مرحله ی نیمه سخت به بعد در شرایط نامساعد حرارت و رطوبت قرار گیرد جوانه میزند . گاهی پس از رسیدن دانه در اثر بارندگی های مکرر ،‌دانه ها در داخل پوشه و پوشینه جوانه می زنند و حتی جوانه ها ممکن است بر روی سنبله ها مشاهده شوند . این گونه دانه ها پس از خشک شدن چروکیده می شوند و ضمن کاسته شدن از وزن حجمی آنها از ارزش نانوایی و کیفی گندم نیز کاسته می شود . برای جلوگیری از این امر می توان برداشت سریعتر در مناطقی که احتمال بارندگی جود دارد انجام داده و یا ارقامی را انتخاب نمودکه دوره ی استراحت دانه ی آنها پس از رسیدن طولانی باشد تا بدینوسیله از جوانه زدن دانه جلوگیری گردد.

عوامل محیطی مؤثر بر رشد گندم (‌کشت و کار ) :‌

1-   جنس زمین :‌گندم از لحاظ زمین در محدوده ی وسیعی می تواند بروید ولی کاشت گندم در زمین های زه کشی شده ، حاصلخیز ، سیلتی ، رسی – لومی ، ‌لومی و خاک های هوموسی محصول بهتری می دهد . در زمین های با PH بالاتر از 5/8 و کمتر از 6 گندم به خوبی نمی روید .

2-   درجه حرارت : از امتیازات گندم آنست که دارای ارقام متعددی است که هر یک از ارقام با منطقه ی خاصی سازگاری یافته اند . حداقل درجه حرارت برای سبز شدن و رویش بوته 4 درجه ی سانتیگراد می باشد . مناسب ترین درجه حرارت برای رویش گندم 20 تا 25 درجه ی سانتیگراد می باشد . گندم در مناطق گرم می تواند دمای 50 تا 55 درجه ی سانتیگراد را نیز تحمل نماید. همچنین برخی منابع گزارش نموده اند که گندم درجه حرارت 35-  درجه را نیز تحمل کرده است . اگرچه درجات مقاومت ارقام پاییزه ی گندم با یکدیگر تفاوت زیادی دارند ، ‌لیکن همه ی ارقام گندم در زیر یک پوشش برفی درجات بیشتر زیر صفر را تحمل می کنند . پوشش برفی مانند لحافی است که آن ها را از شر سرماهای سخت چندین درجه زیر صفر محیط محفوظ نگه می دارد ( مانند خانه های برفی اسکیموها ) . هر گاه پوشش برفی نباشد در سرمای 16 درجه زیر صفر در گیاه گندم آثار سرما زدگی پدیدار می گردد ،‌چون در این حالت زمین یخ بسته و گیاه نمی تواند آب جذب نماید . هرگاه درجه حرارت در زمان به گل نشستن به صفر کاهش یابد در تحت چنین شرایطی ،‌مادگی و پرچم ها نمی توانند به رشد عادی خود ادامه داده و عمل لقاح را انجام دهند و در نتیجه عملکرد کاهش می یابد . حرارت مورد نیاز گندم از کاشت تا برداشت 2300 درجه ی سانتیگراد به شرح زیر است :

از کاشت تا جوانه زدن : 150 درجه                           ازجوانه زدن تا پنجه زنی : 500 درجه

از پنجه زنی تا گلدهی : 850 درجه                           از گل دهی تا رسیدن دانه : 800 درجه

3-   نور : نور برای انجام عمل کلروفیلی و ایجاد بافت خشبی در ساقه مورد نیاز است . وقتی نوربه پای گیاه نتابد ،‌گیاه علفی و پابلند بار آمده و مقاومت کافی در مقابل خوابیدگی از خود نشان نخواهد داد ؛‌از این رو در نقاطی که شدت تابش نور خورشید کمتر است باید سعی شود که فواصل بوته ها از همدیگر بیشتر شود تا با رسیدن نور به پای بوته ها میزان این کمبود کم گردد . روزهای بلند به هنگام گلدهی و دانه بستن گندم نقش اساسی در میزان عملکرد دارد ؛ از این رو گندم جزء گیاهان روز بلند محسوب می شود .

4-   رطوبت "Moisthure" : از نظر تامین رطوبت چون اغلب ، گندم در مناطق خشک کشت می شود تامین آب مسئله ی اساسی است . در مناطق دیم میزان و نحوه ی تقسیم باران در فصل رشد بسیار مهم است . در مناطق دیم در صورتی که بتوان در مراحل بحرانی رشد مزرعه ی گندم را آبیاری نمود تاثیر زیادی در میزان عملکرد خواهد داشت . تنش رطوبتی در طول مرحله پنجه انداختن از تعداد پنجه های هر بوته می کاهد و طبعا میزان محصول را کاهش می دهد ؛‌همینطور تنش های رطوبتی در طول مدت گلدهی از تعداد سنبله ها ونیز از تعداد گل های بارور در هر سنبله بسته به موقع ایجاد تنش می کاهد . تنش رطوبتی بر اثر حرارت های کم (‌زیر یخبندان ) نیز می تواند دانه های گرده را عقیم سازد . تنش رطوبتی به هنگام دانه بستن موجب لاغر شدن و چروکیده شدن دانه ها می شود که این امر به نوبه ی خود موجبات کاهش عملکرد و کیفیت محصول می گردد . میزان بارندگی بین 300 تا 600 میلیمتر جهت زراعت خوب (‌نرمال )‌ در گندم مناسب است . میزان باران بیش از 600 میلیمتر برای گندم به خصوص در مناطق گرم زیان آور است چون موجب توسعه ی بیماری های قارچی بر روی بوته ی گندم می شود . ( مانند زنگ گندم "Puccinia graminis" )

5-   عناصر غذایی : هر گیاهی برای رشد ونمو خود به عناصر غذایی نیازمند است . عناصر غذایی مورد نیاز نباتات به خصوص گندم عبارتست از :

الف)‌ عناصر رایگان : شامل کربن ، هیدروژن و اکسیژن

ب)‌  عناصر پر مصرف "Macro element" : شامل پتاس ،‌ازت ،‌فسفر ،‌گوگرد ،‌کلسیم ومنیزیم

ج)  عناصر کم مصرف "Micro elemnt" : شامل آهن ،‌منگنز ، ‌روی ،‌مس ،‌بر ،‌کلر ، ‌سدیم و مولیبدن

د)‌ عناصر نامشخص :‌شامل کبالت ،‌وانادیم ،‌سیلیسیم ،‌ید ،‌فلوئور و آلومینیوم 

کربن از طریق سنتز کلروفیلی ،‌اکسیژن از طریق تنفس و اکسیژن محلول در آب و هیدروژن از طریق آب تامین می شود . حدود 95%‌وزن نباتات از سه عنصر کربن ،‌اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده است ؛‌از این رو به پاس نعمات خدادادی این عناصر به عناصر رایگان معروفند . 5% وزن باقیمانده ی نباتات را سایر عناصر تشکیل می دهند . عناصر زیاد مصرف در مقایسه با سایر عناصر ،‌گیاه مقدار بیشتری را برای ساختمان بافت خود نیاز دارد . خوشبختانه اکثر زمین ها از لحاظ گوگرد ،‌کلسیم و منیزیم غنی می باشند و جز درمواردی که کمبود این عناصر مشاهده می شود از این عناصر تحت عنوان کود استفاده نمی شود .

ازت(N) :‌ جزء ساختمان مولکولی کلروفیل می باشد و نیز در ساختمان پروتئین های نباتی و آنزیم ها بکار می رود . آنزیم ها در تنظیم وظایف سلول ها ،‌انجام تنفس و سنتز کلروفیلی نقش عمده ای دارند . ازت در داخل گیاه متحرک (‌Mobile )‌ است بنابراین با انتقال ازت از برگ های مسن به برگ های جوان کمبود ازت ابتدا در برگ های پایین بوته (‌برگ های پیر )‌ و در نوک برگ ها ظاهر می شود . کمبود ازت مانع تشکیل کلروفیل می شود و در نتیجه رنگ برگ ها به زردی می گراید و در مراحل پیشرفته تر تمام بوته زرد رنگ می شود . کود های ازته در مورد گندم موجب بالا بردن میزان عملکرد از طریق اضافه نمودن به :

1- تعداد پنجه ها در هر بوته     2- تعداد سنبل  3- تعداد دانه ها در هر سنبله     4- طول سنبل

5- تعداد سنبله ها در هر سنبل    6- ارتفاع بوته ها ؛ می گردد.

فسفر(P) :‌ در ساختمان کروموزوم ها که مسئولیت تقسیم سلولی و یا در واقع رشد و نمو گیاهان را بر عهده دارند بکار می رود . کمبود فسفر سبب می شود که قندها به حداکثر در گیاهان بوجود آیند . (‌رنگ بنفش گیاهان در اثر کمبود فسفر زاییده ی تجمع مواد قندی است . )‌ متقابلا مقدار سلولز و نشاسته به حداقل کاهش می یابد . فسفر نیز همانند ازت در گیاه متحرک است و تغییر رنگ از برگ های مسن آغاز شده و به برگ های جوان خاتمه می یابد . پشت برگ های گندم به رنگ بنفش در‌می آید . در اثر عدم تقسیم سلولی ،‌ساقه و سنبل گندم کوتاه و کوچک باقی می ماند .

پتاس(K) :‌ پتاس در ساختمان بافت های گیاهی نقش ترکیبی ندارد و سبب افزایش مقاومت گیاهان در مقابل بیماری ها ،‌سرما زدگی و سایر شرایط سخت محیطی می گردد . در صورت عدم وجود پتاس ، ازت به صورت معدنی در گیاه جمع می شود و به مواد آلی ازت دار تبدیل نمی گردد . پتاسیم همچنین در استحکام بافت های گیاهی تاثیر زیادی دارد . عوارض کمبود پتاسیم در حاشیه و نوک برگ ها به صورت پیدایش رنگ زرد ظاهر می شود ؛‌رنگ زرد به تدریج به قهوه ای تبدیل شده و حاشیه ی برگ ها حالت کاغذی را پیدا می کنند که در بالای شعله ی چراغ نگه دارند . پتاسیم نیز مانند ازت و فسفر در داخل گیاه متحرک است .

عناصرگوگرد ،‌کلسیم ،‌آهن ،‌ منگنز ،‌روی ،‌مس ،‌ بر، در داخل گیاه غیر متحرک هستند . منیزیم در داخل گیاه عنصری متحرک است.

کاشت گندم "Planting" :‌

عوامل زیر بایستی در مورد کاشت گندم مد نظر قرارداده شوند :‌

1- انتخاب بذر : بذر انتخاب شده جهت کاشت بایستی خصوصیات زیر را داشته باشد :‌

از ارقام پرمحصول باشد – مقاوم به ریز ش دانه – سرمازدگی مستقیم – گرمازدگی – ورس و خشکی باشد .

از ارقام مقاوم به بیماری های قارچی و به خصوص زنگ ها و سیاهک ها باشد .

دارای ارزش نانوایی بالا (‌گلوتن زیاد و مرغوب)‌ ،‌عاری از تخم علف های هرز و ناخالصی ها از قبیل سنگرزه و خاک و ... باشد .

از یک نوع و یک رقم یکنواخت (‌عدم اختلاط ارقام و انواع گندم با یکدیگر)‌باشد .

دارای قوه ی نامیه ی قابل قبول باشد بطوریکه کلیه ی بذور در مدت کم و همزمان جوانه بزنند .

پس از سبز کردن زودتر پنجه بزند تا در مقابل سرمای سخت زمستانی مقاوم باشد .

2- مقدار کاشت گندم :‌ مقدار بذر جهت کاشت بسته به نوع خاک ،‌رطوبت موجود ،‌ زراعت دیم و آبیاری ،‌قوه ی نامیه ،‌نوع کاشت و ... متفاوت می باشد .

الف )‌ قوه ی نامیه :‌ هر چه قدر قوه ی نامیه ی بذری بالاتر باشد و نیز سرعت جوانه زنی آن زیاد باشد مقدار بذر کمتری در نظر گرفته می شود . در این حالت 110 تا 140 کیلوگرم در هکتار بذر گندم جهت کاشت کافی است و اگر قوه ی نامیه پایین باشد بایستی بذر بیشتری جهت کاشت در نظر گرفت . حدود 150 تا 180 کیلوگرم در هکتار .

ب)‌ رقم مورد کاشت :‌ برخی از ارقام گندم اصولا سرعت تولید جوانه ی آن ها کم بوده و مقدار بذر مصرفی برای چنین ارقامی زیادتر است .

ج)‌وزن هزار دانه :‌بطور کلی مقدار بذر مورد نیاز برای هر متر مربع زمین حدود 200 عدد می باشد . هر چه قدر مقدار وزن هزار دانه کم باشد بایستی مقدار بذر بیشتری کاشت .

د)‌ قدرت تولید پنجه :‌ هر چه قدر قدرت تولید پنجه ی رقمی بیشتر باشد ،‌مقدار بذر کمتری کاشته می شود .

هـ)‌شرایط کلی خاک :‌ برخی عقیده دارند ،‌هر چه قدر خاک نامناسب تر باشد بایستی بذر بیشتری کاشت تا جبران نامناسب بودن خاک (‌ساختمان و بافت خاک )گردد . ‌ برخی نیز عقیده دارند هر چه قدر خاک حاصلخیزتر و مناسب باشد می توان بذر بیشتری کاشت ،‌زیرا خاک خوب و حاصلخیز جوابگوی نیاز بذرها می باشد .

و)‌ زمان بذر پاشی :‌ هر گاه زمان کاشت دیر شود ،‌بایستی بذر بیشتری کاشت .

ز)‌ نوع زراعت :‌ معمولا در زراعت دیم مقدار بذر کمتری جهت کاشت در نظر می گیرند .

ح)‌ روش کاشت :‌ معمولا در کشت مکانیزه مقدار بذر کمتری نسبت به روش دستی مصرف می گردد .

ط)‌ مقاومت به آفات و بیماری ها :‌ هر چه قدر ارقام حساس تر باشند بذر بیشتری کاشته می شود .

بطور کلی مقداربذر مورد نیاز جهت کاشت گندم با توجه به عوامل فوق بین 100 تا 190 کیلوگرم در هکتار است .

3- فواصل خطوط کاشت : در زراعت آبی فواصل ردیف های کاشت بین 15 تا 25 سانتیمتر و فواصل بوته ها بین 1 تا 5 سانتیمتر می باشد . در زراعت دیم فواصل ردیف 30 تا 45 سانتیمتر می باشد .

R- R -----  15 – 25 cm          P- P -----   1 – 5 cm            R = Row , P = Plant

هر چه میزان بارندگی کم باشد ،‌میزان بذر کمتری جهت کاشت مورد نیاز است .

4- عمق کاشت :‌ عمق کاشت گندم با عوامل زیادی از قبیل جنس زمین ،‌رطوبت خاک و درشتی بذر تغییر می کند . در زمین های سبک بذر عمیقتر کاشته می شود تا در زمین های سنگین . در زمین های مرطوب بذر سطحی تر کاشته می شود تا در زمین های خشک (‌دیم ) . بذور درشت به لحاظ داشتن مواد غذایی بیشتر می توانند عمیق تر کاشته شوند .

 بطور کلی عمق کاشت گندم با رعایت موارد ذکر شده بین 5/7 – 5/2  سانتیمتر تغییر می کند .

5- طرق کاشت :‌

الف )‌ کاشت افشان :‌ میزان بذر در این روش در حدود 20 تا 25 %‌ نسبت به کاشت خطی افزایش می یابد . پخش افشان بذر باعث می شود که تعداد زیادی بذر در سطح خاک باقی مانده و طعمه ی طیور و یا توسط باد و آبیاری جابجا شود و نیز دیسک زدن نمی تواند بذور را درعمق مناسب و یکنواخت به خاک سپارد و با عدم فشردن کافی بذور به خاک موجب جذب رطوبت بیشتر آنها گردد . درنتیجه باعث جوانه زدن ضعیف بوته ها و کاهش عملکرد می شود .

ب)‌ کاشت ردیفی :  در این روش بذور با فاصله ی خطوط مشخص در عمق معین با فاصله ی مساوی در روی ردیف و سر انجام با میزان معین کشت می شوند .

6- آماده کردن بذر جهت کاشت :‌ بذر گندم را الزاما قبل از کاشت علیه بیماری سیاهک پنهان باید ضد عفونی کرد تا بدینوسیله با صرف هزینه ی بسیار کم محصول گندم در مقابل این بیماری بیمه گردد .

7- زمان کاشت :‌ با در نظر گرفتن درجه حرارت و مقتضیات محیطی هر ناحیه ، بهتر است گندم زمستانی را در پاییز زودتر بکاریم بطوریکه جوانه زدن گندم مصادف با بروز سرما نگردد یا شروع باران های پاییزه مزاحم کشت و کار ما نشود . هر چه زمان کاشت به تعویق افتد مقدار بذر جهت کاشت بیشتر می گردد .