تناوب زراعی در گندم (‌گردش زراعی )‌ "Rotation" :‌

کشت منظم نباتات مختلف به جای یکدیگر در یک قطعه زمین در طی سال های متوالی را تناوب می گویند . هدف از برقراری تناوب در مورد هر زراعت اینست که ضمن برداشت حداکثر محصول و با کیفیت مطلوب و مسائل مربوط به حفاظت خاک از فرسایش و حفظ حاصلخیزی آن برای سال های آتی و تقسیم کار کشاورز در طول سال مورد توجه قرار گیرد . در آزمایشات زیادی که در نقاط مختلف جهان پیرامون اثرات برقراری تناوب به عمل آمده ،‌اغلب حاکی از افزایش عملکرد نباتات در دوره ی تناوب دارد . به عنوان مثال در ایستگاه میسوری در ظرف 30 سال که تناوب سه ساله ی ذرت ،‌یولاف و گندم 10 بار تکرار شده ،‌متوسط عملکرد هر هکتار ذرت 2360 کیلوگرم در هکتار ،‌یولاف 970 و گندم 1560 کیلوگرم ذکر شده است . در حالی که در همین ایستگاه محصول کاشت پیاپی 30 ساله ی ذرت ،‌یولاف و گندم به ترتیب معادل 1270 ،‌590 و 650 کیلوگرم در هکتار بوده است که میزان عملکرد گندم حتی از نصف نیز کمتر شده است .

- نکات مهم در تناوب به منظور برداشت حداکثر محصول گندم :

1-   عدم وجود علف های هرز در مزرعه :‌علف های هرز ، صرف نظر از استیلا بر گندم ،‌با گندم در جذب مواد غذایی و رطوبت خاک پیوسته در حال رقابت بوده و در این رقابت پیروزی با علف های هرز است . به لحاظ نزدیک بودن بوته های گندم ،‌معمولا وجین زراعت گندم معمول نیست و ضمنا در ایران کمتر از علف کش ها در زراعت گندم استفاده می شود . بنابراین جای گندم بایستی بعد از نباتات وجینی مثل پنبه ،‌چغندر قند ، سیب زمینی ،‌خربزه ،‌سویا و ... قرارگیرد .  بنابر این می توانیم راس تناوب را با یک نبات وجینی شروع کنیم .

2-   کاشت هراکشت گندم :‌ هر چه گندم در پاییز زودتر و به موقع کشت شود و به اصطلاح کشاورزان هراکشت شود بر میزان محصول و غلبه ی گیاه بر علف های هرز افزوده می شود . بنابر این جای گندم را در تناوب باید بعد از گیاهانی قرارداد که حاصل آن ها در پاییز زودتر برداشت شوند و کاشت گندم بعد از آنها کرپه نشود .

3-   عدم کاشت گندم بعد از نباتاتی که دارای ریشه ی افشان می باشند :‌ گندم بهتر است بعد از گیاهانی که دارای ریشه ی عمیق می باشند ،‌کشت شود تا مواد غذایی کافی برای آن ها در سطح خاک فراهم باشد .

4-   تقویت زمین گندم :‌ در کشور ما تقویت مستقیم زراعت گندم کمتر معمول است ؛‌ از این رو در دوره ی تناوب بهتر است نباتات کود سبز در عین حال پوششی بویژه از خانواده بقولات آورده شود تا با زیر خاک کردن آن ها بر میزان مواد آلی و ازت خاک افزوده شود ضمنا زمین در قسمتی از سال پوشیده باشد و از فرسایش (‌Erosion) جلوگیری شود .

5-   ذخیره ی آب :‌ که بیشتر در زراعت دیم معمول است . همانطور که می دانیم اکثر مناطق کشور ما جزء‌مناطق خشک جهان محسوب می شود و حداقل آب مورد نیاز گندم در دوره ی رشد در حدود 300 میلی متر باران می باشد . بنابراین در بسیاری از مناطق دیم ایران زمین را یک یا دو سال آیش می گذارند تا در طی سال های آیش با رعایت اصول فنی ،‌ مقداری آب (‌در حدود 10 تا 20 %‌میزان بارندگی )‌ در خاک ذخیره گردد و گندم از ذخایر آبی سال  و یا سال های قبل و نزولات سال بهره مند گردد .

مثال هایی در تناوب گندم :‌

الف)‌ زراعت آبی :‌ 1- چغندر قند (‌سیب زمینی ،‌خربزه ،‌هندوانه ،‌توتون )‌ ، گندم ،‌آیش                2- پنبه ،‌گندم بهاره ،‌آیش

                     3 - پنبه ،‌خربزه (‌هندوانه ،‌طالبی ،‌گرمک )‌،‌گندم                                   4-  ذرت ،‌گندم ،‌شبدر

ب)‌زراعت دیم :‌ 1- گندم ،‌آیش 2- گندم ،‌آیش ،‌آیش     3- گندم ،‌نخود سیاه (‌یونجه ی یکساله )‌،آیش    

"جلسه ی هفتم 9/9/85 "

 جو ‌"Hordeum vulgar " " Barley" :

جو از قدیمی ترین گیاهانی است که در ایران مورد کشت و کار بوده است . به نظر می رسد که جو در منطقه ای شامل کوه های زاگرس در ایران به طرف آناتولی فلسطین و آفریقا منشا یافته باشد . اهمیت جو در ایران به خاطر نقش آن در تغذیه دام می باشد .

مشخصات گیاه شناسی جو :

جو مانند گندم از خانواده ی گندمیان ،‌یکساله ، علفی و دارای آرایشی به شکل سنبل می باشد . بر روی محور سنبل و در محل گره ها 3 سنبله وجود دارد و بر روی هر بند 3 گل و در هر دو طرف سنبل 6 گل وجود دارد . در برخی از انواع جو هر 6 گل تبدیل به دانه می شود و تشکیل سنبله های 6 ردیفه می دهد و در برخی دیگر فقط گل میانی هر بند تبدیل به دانه می شود و تشکیل سنبله هایی با دو ردیف جو بر روی محور سنبل می نماید . دسته اول را جوهای شش ردیفه و دسته دوم را جوهای دو ردیفه گویند .

پوشینه های جو شامل لما و پالئا می باشد که در دو سمت دانه ، به دانه جو چسبیده و در طول خرمن کوبی از دانه جدا نمی گردند .

در داخل انواع مختلف جو ارقامی وجود دارد که پوشینه های آن مانند گندم به هنگام خرمنکوبی از دانه جدا می گردد ؛ ‌به این دسته از جوها ، جو لخت اطلاق می شود . در داخل هر گل جو مانند گندم 3 پرچم و کلاله پر مانند وجود دارد .

موارد اختلاف بوته سبز جو با گندم :

1-      رنگ برگ های جو معمولا سبز روشن و رنگ برگ های گندم سبز تیره است .

2-      انتهای برگ های گندم تیز و کشیده ولی در جو دایره ای و کند است .

3-      عرض پهنک برگ ها در جو معمولا بیشتر از گندم و طول برگ های جو کمتر از گندم است .

4-   گوشوارک ها در جو بلندتر از گندم است به طوریکه از دو سمت ساقه جو مانند صلیب روی هم قرار دارند زبانک نیز در جو کمی بلندتر از گندم است .

5-   ریشک ها در جو معمولا بلندتر از گندم است و در یک امتداد و تقریبا بر روی هم قرار دارند در صورتیکه ریشک های گندم نسبت به محور سنبل با زاویه ی حاده قرارداشته و متفرق می باشد .

6-      در محل اتصال پهنک برگ به غلاف در جو کرک و مو مشاهده نمی شود لیکن در گندم تعدادی کرک دیده می شود .

سازگاری جو :

جو گیاهی است سرما دوست و روز بلند اما اکثر ارقام جو موجود نسبت به طول روز بی تفاوت می باشند . سرعت رشد جو در دمای پایین بیشتر از گندم است به علاوه دمای بالا سبب تسریع زیادی در رسیدگی جو می شود به همین جهت جو معمولا زود رس تر از گندم است . حرارت پایه رشد جو صفر درجه ،‌حرارت مناسب برای رشد 25- 15 درجه و حداکثر حرارت آن 31 درجه است .

بهترین رشد جو هنگامی اتفاق می افتد که میانگین دمای شبانه روزی هوا 25 – 15 درجه باشد  . وقوع حرارت های بیش از 32 درجه سانتیگراد به خصوص هنگامی که با تنش رطوبتی همراه باشد برای رشد جو بسیار نامطلوب است و محصول را به سرعت به سمت رسیدگی سوق می دهد . به طور کلی در اکثر نواحی که گندم تولید می شود (‌به استثنای نواحی پر باران ساحل دریای خزر ) می توان به کشت و تولید جو پرداخت .

جو از سایر غلات به شوری مقاوم تر است . مقاومت جو به خشکی به خصوص انواع دو ردیفه بیش از گندم است ولی تحمل جو نسبت به سرما کمتر از گندم و چاودار است . حساسیت جو به بافت خاک زیاد نیست و در ایران به عنوان گیاه اراضی نامساعد و شرایط سخت شناخته شده است .

نکته :‌ جو گیاهی مناسبی برای شرایط پر باران ،‌خاک های اسیدی (‌حساسیت بیش از سایر غلات دارند )‌ ،‌فراوانی حاصلخیزی خاک به خصوص زیادی ازت خاک نیست زیرا در شرایط آب و هوایی مرطوب به شدت دچار بیماری می گردد و در اثر فراوانی ازت دچار خوابیدگی ساقه می شود .

طبقه بندی جو بر اساس تعداد دانه :‌

جنس "Hordeum " دارای گونه های متعددی است که به برخی گونه های آن که دارای تعداد ردیف های دانه متفاوت می باشد اشاره می شود :‌

الف )‌ جو شش ردیفه "H. vulgare six row barley" :‌

این گونه مهمترین جو شش ردیفه است که در حال حاضر در اکثر نقاط جهان کشت می شود . در این نوع جو ،‌هر سه گل بارور شده و به دانه تبدیل می شود بنابراین در هر سمت 3 ردیف دانه و در هر دو سمت 6 ردیف دانه مشاهده می شود . جو شش ردیفه دارای پروتئین بیشتر و نشاسته ی کمتری نسبت به انواع جو دو ردیفه می باشد . از این رو برای مصارف انسان و حیوان نسبت به جوهای دو ردیفه برتر می باشد .

ب)‌ جو دو ردیفه منظم " Regular two row barley" :

مهمترین جو دو ردیفه منظم گونه "H. distichon" می باشد . در این نوع جو ،‌گل های طرفین هر بند نازا هستند و عقیم می مانند و فقط گل میانی بارور شده و تولید دانه می کند در نتیجه در هر سمت سنبل یک ردیف دانه و در دو سمت آن دو ردیف دانه به صورت آشکار دیده می شود . به طور معمول میزان نشاسته ی این نوع، از جو 6 ردیفه بیشتر و پروتئین آن کمتر است . از این رو برای صنایع مالت سازی مصرف بیشتری دارد .

ج)‌ جو دو ردیفه نامنظم "Irregular two row barley " :‌

این نوع جو با نام علمی "H.irregulare" است . در این نوع مانند جو دو ردیفه منظم فقط گل های میانی بارور می شود ؛‌ لیکن برخی از گل های کناری به محورهایی تبدیل می شود که به طور نامنظم در روی سنبل دیده می شوند . بقیه ی گل های کناری یا بارور شده یا نازا باقی می مانند و یا فاقد جنسیت می باشند در نتیجه حالتی به سنبل داده می شود که اشتباها برخی به آن جو چهار ردیفه اطلاق می کنند . مبدا این جو را کشور حبشه می دانند . سطح زیر کشت این جو بسیار کم است .

ارقام جو  "Cultivars of Barley" :‌

ارقام جو را همانند گندم به انواع پاییزه ،‌بهاره و دو فصله تقسیم می کنند بعضی از ارقام مورد کشت در ایران به شرح زیر می باشد .

زرجو :‌ از انواع شش ردیفه بوده و از میان توده های بومی همدان انتخاب شده است . زرجو نسبتا دیر رس است و جهت کشت پاییزه آبی در فلات مرکزی و استان های تهران ،‌مرکزی و خراسان توصیه شده است . طول بوته زرجو متوسط تا بلند ،‌سنبله ریشک دار و دانه و پوشش ها سفید می باشد زرجو در برابر سفیدک نیمه حساس در مقابل زنگ و خوابیدگی بوته حساس و مقاوم به ریزش دانه است . عملکرد زرجو در شرایط مساعد و مناسب به 5 تن در هکتار می رسد .

گرگان 4 :‌ منشا آن رقم سوئدی به نام هیرتا است و از انواع دو ردیفه می باشد . گرگان 4 رقمی بهاره و زود رس است که برای کشت آبی و دیم در مناطقی مشابه گرگان می باشد . طول بوته گرگان 4 کوتاه و رنگ دانه و پوشش ها سفید می باشد . (‌لما و پالئا)‌ . این رقم به خوابیدگی و زنگ ها مقاوم، به ریزش دانه  نیمه مقاوم، به سفیدک ها و‌هلمینتو سپوریوم حساس می باشد . عملکرد گرگان 4 در شرایط مساعد و کشت آبی به 6 تن در هکتار می رسد .

کارون :‌ رقمی است که از بین ژنوتیپ های خارجی "Strain ZO5" انتخاب گردیده است . کارون از تیپ دو فصله و نسبتا زودرس بوده و جهت کشت آبی در شرایط اقلیمی فارس و خوزستان توصیه گردیده است . طول بوته کارون کوتاه ،‌ریشک دار‌ و رنگ دانه و  پوشش دانه زرد است . کارون به امراض و خوابیدگی مقاوم ،‌به ریزش نیمه مقاوم و به سرما حساس می باشد . عملکرد رقم کارون تحت شرایط مساعدی از کشت آبی به 5/6 تن در هکتار می رسد .

گوهر جو :‌ از انواع 6 ردیفه بوده و از میان توده های تربت جام انتخاب شده است . گوهر جو دو فصله بوده و نسبتا دیر رس و جهت کشت به عنوان پاییزه – آبی در نواحی توصیه شده برای زرجو مناسب می باشد . طول بوته گوهر جو متوسط تا بلند ،‌سنبله ریشک دار و دانه و پوشش ها سفید می باشد . گوهرجو در مقابل سفیدک مقاوم ،‌در مقابل زنگ حساس ،‌در مقابل خوابیدگی نیمه مقاوم و به ریزش دانه مقاوم می باشد . عملکرد گوهر جو در شرایط مساعد به 5 تن در هکتار می رسد .

والفجر : از ارقام 6 ردیفه با منشا مصر می باشد . این رقم از تیپ دو فصله و کمی دیررس است . والفجر جهت کشت پاییزه و بهاره در مناطق سرد مانند کرج و آذربایجان توصیه شده است . والفجر به سرما مقاوم ،‌ به زنگ ها نیمه مقاوم و به هلمنتوسپوریوم و سفیدک ها نیمه حساس می باشد . عملکرد والفجر در شرایط مساعد و کشت آبی به 6 تن در هکتار می رسد .

برای کشت دیم غالبا از توده های بومی دو ردیفه استفاده به عمل می آید زیرا جو دو ردیفه به خشکی مقاومتر از جو 6 ردیفه است