بررسی خسارت علف های هرز در مزارع گندم کشور
.................................................................

بررسی خسارت علف های هرز در مزارع گندمکشور

از آنجا که تا کنون تحقیق جامعی در خصوص برآورد خسارت علف‌های هرز

در ایران صورت نگرفته است، لذا جهت برآورد خسارت ناشی از

علف‌های هرز در مزارع گندم کشور به سه روش زیر عمل گردید.

1) برآورد خسارت بر اساس گزارشهای سازمان حفظ نباتات کشور.

2) برآورد خسارت از طریق مکاتبه با مراکز تحقیقات کشاورزی استانهای مختلف کشور و جمع آوری نطرات کارشناسی آنها

3) برآورد خسارت بر اساس طرحهای تحقیقاتی انجام شده دربخش تحقیقات علف‌های هرز مؤسسه تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی و مراکز استانی تحت پوشش این بخش.

در سه روش فوق خسارت ناشی از علف‌های هرز در مزارع گنـدم کشور بر اساس چهار منطقه اقلیمی خزری، سـرد، گـرم و معتدل برآورد گردید.

بیشترین درصد خسارت مربوط به مناطق خزری و گرم و کمترین درصد خسارت مربوط به مناطق سرد و معتدل است.

به طور کلی بر اساس نتایج بدست آمده از مطالعات فوق، اگر مزارع گندم عاری از علف‌هرز شود حدود 35% به عملکرد موجود افزوده می شود، چنانچه فقط سمپاشی صورت گیرد 5/22 درصد افزایش عملکرد خواهیم داشت و اگر میانگین خسارت بدست آمده از سه روش فوق را ملاک عمل قرار دهیم، میانگین خسارت علف‌های هرز به گندم در سراسر کشور حدود 30 درصد است.

سطح آلودگی به علفهای هرز در مزارع گندم سراسرکشور

برای محاسبه سطح آلوده به علف‌های هرز در مزارع گندم سراسر کشور، اطلاعات لازم در خصوص سطح زیر کشت ، سطح زیر کشت آلوده و سطح سمپاشی شده در هر استان، از گزارش سالانه سازمان حفظ نباتات در سال زراعی استفاده میشود و سپس درصد اراضی آلوده نسبت به کل اراضی زیر کشت استان و درصد اراضی سمپاشی شده نسبت به کل اراضی زیر کشت هر استان محاسبه گردید. جدول2 سطح زیر کشت، سطح زیر کشت آلوده ، سطح سمپاشی شده، درصد اراضی آلوده نسبت به کل اراضی زیر کشت و درصد اراضی سمپاشی شده نسبت به کل اراضی زیر کشت را برای 4 منطقه اقلیمی معتدل، سرد، گرم و خزری نشان می دهد.

میانگین در صد اراضی آبی آلوده نسبت به کل اراضی آبی زیر کشت و درصد اراضی سمپاشی شده نسبت به کل اراضی آبی زیر کشت برای 4 منطقه اقلیمی فوق به صورت وزنی محاسبه شد. همان طور که در جدول 2 ملاحظه می شود، بیشترین در صد اراضی آلوده نسبت به کل اراضی زیر کشت به ترتیب مربوط به اقلیمهای سرد (70%)، خزری (67%)، معتدل (66%) و گرم ( 63%) است و میانگین وزنی در صد اراضی آلودهنسبت به کل اراضی زیر کشت نیز 67% می باشد. بیشترین درصد اراضی آبی سمپاشی شده ( نسبت به کل اراضی زیر کشت) نیز به ترتیب مربوط به اقـلیـمهای گرم (56%)، خزری (48%)، سرد (32%) و معتدل (30%) است و میانگین وزنی درصد اراضی سمپاشی شده نسبت به کل اراضی زیر کشت 40% می باشد. به طور کلی از 67% اراضی آلوده کشور فقط در40% آن مبارزه شیمیایی علیه علف‌های هرز صورت می گیردو علی رغم آنکه در مناطق سرد و معتدل سطح آلوده به علف‌هرز بیشتر است، ولی در این مناطق مبارزه شیمیایی کمتری انجام می شود ( جدول 3). در مورد درصد اراضی آلوده زراعت گندم دیم، میزان خسارت و سطح سمپاشی شده آن متاسفانه اطلاعات دقیقی در دسترس نمی‌باشد.

جدول3 :در صد و میزان خسارت علف‌های هرز در مناطق آب و هوایی مختلف کشور

منطقه

سطح زیر کشت (هکتار)

در صد اراضی آلوده نسبت به کل اراضی زیر کشت منطقه

سطح اراضی

آلوده (هکتار)

درصد اراضی سمپاشی شده نسبت به کل اراضی زیر کشت منطقه

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

معتدل

682000

-

66

-

452849

384647

30

-

سرد

799000

-

70

-

561154

1036250

32

-

گرم

610000

-

63

-

38431

206907

56

-

خزری

160000

-

67

-

107907

220000

48

-

جمع

2251000

-

-

-

1506543

1649804

-

-

میانگین وزنی

-

-

67

-

-

40

-

روش های مدیریت علفهای هرز مزارع گندم کشور

امروزه اعتقاد بر این است که نمی توان مزرعه را عاری از علف‌هرز نمود و حتی در صورت امکان‌پذیر بودن، این امر اقتصادی نیست. البته می توان با اعمال روشهای صحیح مدیریت، جمعیت گونه‌های خاصی از علف‌های‌هرز ( مثل یولاف وحشی و غیره ) و یا گروهی از آنها ( مانند باریک‌برگهای یکساله ) را چنان کاهش داد که رقابت آنها با گندم به حداقل برسد. روشهای متعددی وجود دارند که می‌توان از آن طریق جمعیت علف‌های هرز را در مزارع گندم کنترل نمود. آنچه مسلم است استفاده از یک روش، به تنهایی نمی تواند در بلند مدت جمعیت علفهای هرز را کاهش دهد. در حال حاضر روشهای تلفیقی مدیریت علف‌های هرز در دنیا از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و توصیه محققان بر استفاده از این روشها است. مجموع روشهایی که در مدیریت تلفیقی علف‌های‌هرز مزراع گندم قابل توصیه می باشد، عبارتند از روشهای پیشگیری، روشهای زراعی، روشهای مکانیکی و روشهای شیمیایی.

پیشگیری

پیشگیری اولین مرحله مدیریت علف‌های هرز در محصولات مختلف و بخصوص گندم است. این روش از جمله اساسی ترین روش عملیات مزرعه ای است که مراحل زیر را شامل می شود:

· تحت نظارت قرار دادن مزارع و آمار برداری دوره ای از علف‌های هرز آن.

· پیش بینی جمعیت علف‌های هرز در سال زراعی آینده.

· رعایت بهداشت زراعی و پیشگیری از علف‌های هرز.

هر یک از روشهای فوق به اختصار در زیر مورد بحث قرار خواهند گرفت.

تحت نظر قرار دادن مزارع و آمار برداری دوره ای از علف های هرز آن

برای این کار باید هر ساله در یک یا دو نوبت جمعیت علف‌های هرز و گونه‌های آن را در مزرعه تعیین نمود.

آمار برداری را می توان با استفاده از کادر مربع شکل با ابعاد 5/0 در 5/0 متر و یا در طول یک متر از 3 تا 4 ردیف گندم انجام داد. بهتر است آمار برداری از یک نقطه مزرعه آغاز و به صورت زیگزاگ و یا در طول دو قطر مزرعه و در فواصل معینی ( مثلاً هر 25 متر) ادامه یابد.

در مورد علف‌های‌هرز باریک برگ می توان آمار برداری را با شمارش تعداد خوشه علف‌هرز در یک سطح مشخص انجام داد. بهتر است کلیه علف‌های هرز مزرعه را در مرحله گیاهچه شناسایی نمود و آمار علف‌های هرز مزرعه را به تفکیک گونه تعیین کرد. آمار بدست آمده باید با دقت در بایگانی نگهداری شود.

آمارهای سالانه تغییرات جمعیت و تنوع علف‌های هرز را روشن نموده و ما را در برنامه ریزی برای مدیریت علف‌های هرز و ارزیابی کارآیی اقدامات به عمل آمده یاری خواهد نمود. در صورتی که شمارش میسر نباشد، می توان جمعیت علف‌های هرز را به طور نظری گروه بندی کرد. مثلاً کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد و غیره.

پیش بینی جمعیت علف هایهرز در سال زراعی آینده

از آنجا که علف‌های هرز موجود در یک مزرعه از بذور موجود در خاک و منابع آلوده کننده ناشی می شوند، بنا براین هر چه منابع آلوده کننده محدودتر باشد، پیش بینی جمعیت علف‌های‌هرز راحت ترخواهد بود. در این صورت تغییرات سالانه علف‌های‌هرز غالب در حدی نخواهد بود که برنامه ریزی را تحت تاثیر قرار دهد. باید هر سال جمعیت علف‌های هرز را با سال قبل مقایسه نمود و تغییرات جمعیت گونه ها را در برنامه ریزی ها مد نظر قرار داد. اگر منابع آلوده کننده زیاد باشد ( مثل آبیاری با آب رودخانه) باید دقت بیشتری نمود تا اگر گونه های جدیدی در مزارع پیدا شد، سریعاً کنترل شوند.

رعایت بهداشت زراعی

برای پیشگیری از افزایش آلودگی و پیدایش گونه های جدید، باید تلاش شود تا از افزایش بذر یا اندامهای رویشی علف‌های‌هرز در مزرعه جلوگیری شود. مهمترین کارهایی که باید انجام شود عبارتند از:

· جلو گیری از کشت بذور آلوده به بذر علف‌های هرز. این موضوع بخصوص در شرایطی که بذری که در مزرعه کشت می شود از مزارع دیگر خریداری می شود، بسیار حائز اهمیت است. زیرا احتمال دارد بذر جدید حاوی بذر گونه های جدیدی از علف‌های هرز باشد. بنابراین توصیه می شود برای جلوگیری از ورود بذور علف‌های هرز به مزرعه، یا از بذور گواهی شده استفاده شود و یا اینکه بذر مصرفی قبل از کشت بوجاری شود.

· در صورتی که کود دامی مصرف می شود باید از آلوده نبودن آن به بذر علف‌های هرز مطمئن شد. توصیه می‌شود در صورت استفاده از کودهای دامی، از کودهای کاملاُ پوسیده استفاده شود.

· قبل از ورود ماشین آلات به مزرعه ( بخصوص ماشین آلات اجاره ای) باید آنها را تمیز نمود.

· در صورت امکان از آبهای آلوده به بذر علف‌های هرز استفاده نشود.

· اجازه ندهید دامها مستقیماً از مناطق آلوده وارد مزرعه شوند.

· از به بذر نشستن علف‌های هرز اطراف مزرعه و جویهای آب جلوگیری نمود. برای این کار، پوشش دار نمودن جویهای اصلی با سیمان و یا آبیاری تحت فشار مؤثر خواهد بود. آتش زدن یا پاشیدن علف‌کش‌های تماسی در اطراف جویهای آب نیز کمک خواهد نمود.

· شخم زدن مزرعه پس از برداشت و یا پاشیدن علف‌کش‌ها ی عمومی سیستمیک و کم دوام به منظور جلوگیری از به بذر نشستن علف‌های هرز باقیمانده و ضعیف نمودن علف‌های هرز دائمی نیز از جمله اقدامات موثر است.

· هشیاری در مورد بروز مقاومت و یا ورود علف‌های هرز مقاوم به علف‌کش‌ها به مزرعه، بخصوص در حالت های تک کشتی و مکانهایی که مبارزه شیمیایی شدید با یک نوع علف‌کش و یا علف‌کش‌هایی از یک خانواده ( در خصوص مقاومت به علف کش به طور خلاصه در بخش کنرل شیمیایی بحث خواهد شد).

روشهای زراعی

از جمله اقدامات زراعی مهمی که می توانند به کاهش جمعیت علف‌های هرز و کنترل آنها کمک کنند عبارتند از:

کشت گندم در تناوب با سایر محصولات و خودداری از کشت متوالی آن:

از آنجا که هر محصولی دارای عملیات زراعی ویژه خود است، بنابراین طیف خاصی از علف‌های‌هرز به این عملیات زراعی سازگار می شوند. حال اگر از طریق تناوب تغییری در کشت صورت پذیرد، شرایط برای علف‌های هرز تغییر کرده و سازگاری آنها بهم می خورد. علاوه بر این، تناوب باعث شکستن چرخه زندگی برخی از علف‌های هرز شده و از این طریق نیز بر رشد و تکثیر آنها تاثیر می گذارد. بنا براین آنچه مسلم است رعایت یک تناوب زراعی مناسب از روشهای مؤثر در کنترل علف‌های هرز گندم محسوب می شود. اجرای یک تناوب صحیح زراعی، وابسته به داشتن اطلاعات از بانک بذر و دوام بذر علف‌هرز در خاک است و بنابر این بسته به نوع علف‌هرز موجود در منطقه، ترکیب گیاهان زراعی موجود در تناوب فرق می کند. برای مثال برای کنترل علف‌هرز سمجی مانند پیچک، رعایت یک تناوب آیش- گندم- آیش همراه با شخم پنجه غازی و مصرف علف کش 2,4-D نتیجه مناسبی در بر خواهد داشت. کشت گندم در تناوب با محصولات ردیفی نیز در کاهش جمعیت علف‌های هرز مؤثر است.ضمناً زمانی که سویا در تناوب با گندم کشت می شود، باید توجه کافی به اندک باقیمانده سموم مصرفی در گندم نظیر 2,4-D ، MCPA و بروموکسینیل داشت.

آیش گذاشتن زمین:

در شرایط دیم بهتر است که مزارع را یکسال در میان آیش قرار داد تا از تجمع بذر علف‌های هرز جلوگیری شود. در سال آیش نباید اجازه داد که علف‌های هرز در مزرعه رشد نموده و تولید بذر کنند. در سال آیش با استفاده از شخم های سطحی، ضمن مبارزه با علف‌های هرز، به ذخیره سازی رطوبت خاک نیز کمک می شود. در صورت امکان باید اجازه داد تا بارانهای پاییزی باعث سبز شدن علف‌های هرز شده و سپس عملیات آماده سازی بستر کشت شروع شود. در این صورت علف‌های هرز با شخم از بین رفته و جمعیت آنها کاهش می‌یابد. استفاده توأم شخم و علف کش‌ها نیز از عواملی هستند که در زمان آیش می‌توانند باعث کاهش جمعیت علف های هرز و جلوگیری از تلفات آب خاک شوند. آیش همراه با قطع علف‌های‌هرز و رها کردن آنها در سطح خاک، میزان تبخیر را کم کرده و تا حدودی از فرسایش آبی و بادی جلوگیری می کند. آیش شیمیایی باعث کاهش فرسایش از طریق حفظ سطح خاک توسط بقایای بجا مانده از علف هرز ناشی از مصرف علف‌کش می‌شود. زمان مصرف علف‌کش‌های بعد از برداشت، عامل اصلی در موفقیت آیش شیمیایی می باشد. از علف‌کش‌هایی نظیر دایکامبا، پاراکوآت گلیفوزیت و توفوردی می‌توان برای کنترل علف‌های‌هرز در زمان آیش استفاده کرد.

کشت به موقع، رعایت عمق کاشت، تهیه بستر مناسب برای کشت و توجه به مناسب بودن حاصلخیزی خاک:

چنانچه تاریخ مناسب کشت رعایت نشود ( محصول زودتر یا دیرتر از تاریخ توصیه شده کشت شود)، عمق کشت کم یا زیاد شود و بستر بذر به خوبی آماده نگردد، محصول خوب سبز نکرده و همین امر باعث کم تراکم شدن مزرعه و میدان دادن به علف‌های هرز می‌گردد. در چنین شرایطی علف‌های هرز کاملاً غالب شده و حتی گاهی اوقات کشاورز هیچ محصولی از زمین برداشت نخواهد کرد. کود دهی نیز در گندم از اهمیت زیادی برخوردار است. چنانچه گیاه از نظر مواد غذایی با مشکل مواجه نباشد، ضمن تولید گیاهچه های قوی و سالم، از تراکم خوبی نیز برخوردار بوده و آماده رقابت با علف‌های هرز می‌گردد. کود اولیه باید به طریقی توزیع شود که در نزدیکی بذر گندم قرار گیرد تا مواد غذایی را برای گندم فراهم سازد (در صورت امکان بصورت نواری توزیع شود)، نه برای علف‌های هرز. اگر کود در سطح مزرعه پخش شود، ممکن است رشد و نمو علف‌های‌هرز را ترغیب نموده و آنها را در رقابت چیره گرداند. مصرف کود سرک ارته بر اساس نیاز گندم در بهار باعث تقویت گیاه زراعی و نهایتا افزایش قدرت رقابتی آن میگردد.

ضدعفونی بذر و مبارزه با آفات خاکزی و بذرزاد:

به طور کلی هر عملی که موجب شود تا مزرعه گندم از سطح سبز خوبی برخوردار شود، قدرت رقابتی گندم با علف‌های هرز را بالاخواهد برد. ضدعفونی بذر و مبارزه با آفات خاکزی و بذرزاد نیز به سبز کردن گندم در یک تراکم مطلوب و برخورداری مزرعه از گیاهان قوی و سالم کمک نموده و از این طریق گیاه زراعی را در رقابت با علف‌های هرز یاری می کند. آفات و بیماریها باعث تنک نمودن مزرعه شده و آشیانه‌های اکولوژیکی بلااستفاده مانده در اثر از بین رفتن بوته‌های گیاه زراعی ناشی از این عوامل در اختیار علفهای هرز قرار گرفته و رشد آنها را تشدید می‌کند.

کشت متراکم، تا حدی که باعث کاهش عملکرد نشود:

افزایش تراکم گیاه زراعی از دیگر راههای محدود ساختن رشد علف‌های هرز است. نتایج تحقیقات نشان داده است کاشت 200 کیلوگرم در هکتار بذر گندم در مقایسه با 100 کیلوگرم در هکتار، به مقدار زیادی باعث کاهش جمعیت یولاف وحشی شده است. انتخاب رقم گندم مناسب، بذرهای سالم و دارای قوه نامیه بالا و در صورت وجود استفاده از ارقامی که قدرت رقابت بیشتری با علف‌هرز دارند:

چنانچه رقمی که کشت می شود با منطقه مورد نظر سازگاری نداشته باشد، در آن منطقه رشد و نمو خوبی نداشته و در رقابت با علف‌های هرزی که بومی منطقه هستند مغلوب خواهد شد. علاوه بر این پایین بودن قوه نامیه نیز موجب کم سبزی و در نهایت میدان دادن به علف‌های هرز خواهد شد. بذور با کیفیت بالا و درشت سبب تولید گیاهک‌های قوی نموده و این گیاهان در آینده از قدرت رقابتی بالاتری برخوردار خواهند بود. نکته دیگر اینکه همه ارقام گندم از نظر رقابت با علف‌های هرز یکسان نیستند، خصوصیاتی مانند ارتفاع، برخورداری از سطح برگ مناسب، توزیع مناسب برگها در تاج پوشش گیاه و سرعت رشد گیاه از جمله صفاتی هستند که باعث افزایش قدرت رقابت ارقام گندم می شوند. بنا براین چنانچه در انتخاب رقم، عوامل فوق مد نظر قرار گیرد تا حد زیادی بر قدرت رقابت رقم کشت شده افزوده خواهد شد.

روش های مکانیکی

روشهای مکانیکی کنترل علف‌های هرز را می توان به دو دسته تقسیم نمود:

1) روشهای مکانیکی قابل اجرا در قبل از کشت گندم، که مهمترین آنها عبارتند از:

سبز نمودن علف‌های هرز از طریق آبیاری قبل از کشت و بلافاصله شخم نمودن علف‌های هرز سبز شده.

استفاده از سیستمهای بدون شخم یا دارای شخم حداقل: باید توجه داشت که سیستمهای بدون شخم یا داری حداقل شخم، باعث افزایش حضور علفهای هرز چند‌ساله و کاهش علف‌های هرز یک ساله، بخصوص پهن برگها می شود.

2) روشهای مکانیکی قابل اجرا در زمان آیش یا پس از برداشت گندم، که مهمترین آنها عبارتند از:

برگرداندن بقایای گیاهی گندم پس از برداشت از طریق جلوگیری از تکثیر علف‌ها‌یی‌‌هرز (بخصوص علف‌های هرز یک ساله) باعث کاهش خسارت می شود. البته اگر این عمل با تاخیر انجام گیرد، در بسیاری از موارد باعث تشدید خسارت علف‌های‌هرز خواهد شد.

در صورتی که زمین دارای علف های هرز دائمی نظیر خارشتر،پیچک ،تلخه،قیاق، شیرین بیان،تلخ بیان و غیره باشد، شخم های عمیق با فاصله دو هفته پس از برداشت گندم بسیار موثر خواهد بود.معمولا پس از عملیات شخم، اندام های مختلف علف های هرز تکه تکه شده و در عمق خاک قرار خواهند گرفت. در این صورت این اندام ها به دلیل نداشتن ذخیره غذایی کافی قادر به رشد مجدد نخواهند بود. از طرفی ریشه ها و یا اندام های رویشی زیرزمینی این گیاهان به سطح خاک آورده شده و با قرار گرفتن در معرض هوا و نور خورشید آب خود را از دست داده و خشک خواهند شد.البته هنگامی که از شخم برای کنترل علف های هرز چندساله استفاده می شود نباید انتظار داشت که در همان سال اول همه علف های هرز دائمی از بین بروند، بلکه ادامه این کار در طی 3تا4 سال تا حدود زیادی مشکل علف های هرز دائمی را حل خواهند نمود. برای نتیجه گیری سریع می توان در تلفیق با شخم از علف کش های سیستمیک مثل گلیفوزیت (راند آپ) و یا در مواردی از پیکلورام استفاده نمود(استفاده از پیکلورام دوام زیادی دارد و برای مزارع و درخت های اطراف بسیار خطرناک است).برای مصرف علفکش ها باید زمین را شخم زد و پس از رویش مجدد علف های هرز، روی آنها علف کش پاشید و مجددا پس از 7 تا 10 روز زمین را شخم زد.

روش های کنترل شیمیایی

با وجود همه اقداماتپیشگیرانه و زراعی، چنانچه با دانش امروز بخواهیم حداکثر عملکرد را داشته باشیم، دراغلب موارد استفاده از علف‌کش‌ها اجتناب ناپذیر است. البته استفاده از علف‌کش‌ها بهمعنی آن نیست که سایر اقدامات ضرورتی نداشته باشد. در بررسی 10 سالهای که از سطح مبارزه علیهعلف‌های هرزمزارع گندم آبی کشور انجام شد،شکل چهار حاصل گردید.همانطور که درشکل چهار ملاحظه می شود،سطح سمپاشی شده از کمتر از 500 هزارهکتار در سال زراعی 68-1369 به بیش از 2 ملیون هکتار در سال زراعی 79-1380 رسیدهاست.

درصد سطح سمپاشی شده نسبت به کل سطحزیر کشت در طی 10 سال گذشته یک روند نسبتاً صعودی داشته و در حال حاضر در 40% ازمزارع گندمآبی کشور برای کنترل با علف‌های هرز سمپاشی صورت می گیرد و به نظر می رسدهنوز توانایی کنترل شیمیایی علف‌های هرز در کشور پایین است.همانطور که در جدول 2 ملاحظه میشودحداقل %70 مزارع گندم کشور به علف های هرز آلوده است و در حال حاظر در %30از این سطوح مبارزه شیمیایی صورت می گیرد.

مشکلات اجرایی موجود بر سرراه مدیریت علف های هرز گندم

بر اساس نتایج استخراج شده از گزارش سالانه سازمان حقظ نباتات در خصوص وضعیت مبارزه با علف‌های هرز گندم در کلیه استان های کشور مشکلات اجرایی موجود برسر راه مدیریت علف‌های هرز مزارع گندم نیز بسیار قابل تأمل است. خلاصه نتایج بدست آمدهحاکی از آن است که از مجموع 29 استان کشور، در 28 استان نرسیدن سم بموقع یا کافی نبودن سم(8/92% از استان ها)، در 25 استان عدم وجود سمپاش و یا قطعات آن (82% از استان ها)، در20استان مساعد نبودن شرایط آب و هوایی (7/67% از استان ها)، در 19 استان عدم توجیه اقتصادی (57% از استان ها)، در 18 استان کوچک بودن قطعات زمین (5/53% از استان ها)، 5 مشکل اصلی در امر مبارزه شیمیایی با علف‌های هرز هستند. علاوه بر اینها مشکلات اجرایی دیگری نیز وجود دارند.