کلیاتی در.باره شتر
...........................................

مقدمه
مقاله حاضر در حقیقت متن کامل نشریه ای است که توسط سرپرست آموزش سازمان تغذیه و کشاورزی وابسته به سازمان ملل متحد در افغانستان و اتیوپی تدوین شده است و توسط مرکز آموزش دامپزشکی وزارت کشاورزی یمن به زبان عربی ترجمه شده است و از این زبان به فارسی ترجمه شده است .

اطلاعات عمومی
شتر حیوان نشخوار کننده ، بدون شاخ و زوج سمی است که به گروه پستانداران تعلق دارد . شتر دارای چهار اندام خلفی و قدامی بلند و قوی است که هر کدام به کف پائی عریض و خشن منتهی می گردد که دارای ناخن هائی ضعیف و رشد نایافته بوده و برای راه رفتن بر روی شن های صحرا سازگاری یافته است این حیوان دارای گردنی دراز و منحنی است . سر شتر مستطیل شکل و لب های بالائی او شکافته است . دندان های پیش و نیش وی قوی و برنده است و توانائی گاز گرفتن عمیق را به حیوان داده است .
شتر آسیائی دو کوهانه است که کوهان اول بر روی کمر و کوهان دوم بر روی کپل حیوان قرار دارد و شتر در آن اقدام به ذخیره سازی غذا می کند . رنگ پشم این گونه شترها سرخ - خاکستری است و پشم ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائی اندام های خلفی و قدامی رشد می کنند. تعداد زیادی از این گونه شترها در منطقه آسیای میانه وجود دارد که برخی از آنها جهت سواری مورد استفاده قرار می گیرند.
گونه دیگر شتر ، شتر عربی یا یک کوهانه است که این شتر در صحراهای کشورهای عربی و آفریقائی وجود دارد .
شتر حیوان مفیدی است وکاربردهای فراوانی دارد . این حیوان علاوه بر اینکه وسیله اصلی رفت و آمد ساکنین صحراست ، از سوئی دیگر می تواند غذای آدمی و وسایل مورد نیاز دیگر را به انسان عرضه کند و انسان می تواند بوسیله تغذیه با شیر شتر و گوشت شتر ، تا هفته ها در صحرا زنده بماند . هم چنین می توان از چربی کوهان به جای کره استفاده کرد و پشم شتر را در ساختن خیمه ها ، پتو ، فرش ،‌لباس های پشمی ،‌طناب و ریسمان به کار برد . هم چنین می توان از مدفوع خشک شده شتر برای روشن کردن آتش استفاده کرد و پس از کشتار شتر می توان از پوست آن برای ساختن کفش ، و مشک و غیره ، ....استفاده کرد . شتر از حیواناتی است که با محیط های خشک و بی آب و علف و صحرا سازگار شده واین سازگاری باعث شده است که به خوبی قادرباشد آب و هوای گرم و خشک ، بی آبی و کم غذائی را تحمل نماید .
کوهان ، عضوئی قابل توجه در شتر است که فقط از چربی و عضلات تشکیل شده و در آن استخوانی وجود ندارد و شتر درشرایط بی غذائی تا چندین روز می تواند با اعتماد به وجود این چربی و سوخت و ساز آن زنده بماند.
کف پای شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشکیل شده است و کلفت و پهن است و مانع از این می شود که پای شتر درشن های ریز صحرا فرو رود . چشم های شتر دارای مژگان های بلندی است که به همراهی پلک ها ، چشم ها را از طوفان های شنی و از تابش شدید آفتاب محافظت می کند . منخرین شتر دارای شکاف های طولی است که شتر در هنگام تنفس می تواند بینی را به خوبی از هم باز کند و بیشترین میزان هوا را وارد ریه های خود کند و در هنگام بروز طوفان های شنی بینی خود را ببندد . هم چنین شتر دارای فک درازی است که به طور جانبی حرکت می کند و می تواند عمل جویدن را به خوبی انجام دهد . شتر می تواند بیشتر از هر حیوان دیگر بی آبی را تحمل کند ‌و اکنون آشکار شده است که شتر به علت اختلاف زیاد درجه حرارت بدنش می تواند آب بدن خود را حفظ نماید . زیرا که از این آب برای خنک کردن بدن استفاده نمی کند . درجه حرارت بدن شتر ثابت نیست و به آهستگی همراه با ارتفاع درجه حرارت محیط بالا میرود و این بدان معنی است که شتر آب بدن خود را از دست نمی دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد ( که این کار در انسان از طریق عرق کردن صورت می گیرد ) و در هنگام شب ، هنگامی که درجه حرارت محیط پایین می رود درجه حرارت بدن شتر نیز کاهش یافته و در هنگام صبح در پایین ترین درجه خواهد بود .
دمای بدن شتر می تواند در محدوده 7 درجه فارنهایت بالا و پایین برود در حالی که در انسان فقط در محدوده 1 درجه فارنهایت بالا و پایین می رود .
خصوصیات شتر
لب های شتر دارای وسعت حرکتی خو بی است و لب بالائی به دو بخش تقسیم شده است و ملاحظه می گردد که لب پایینی در شترهای مسن بوضوح آویزان است . در این حیوان نیز ، همانند سایر نشخوار کنندگان برروی فک پائینی شتر فقط دندان پیشین وجود دارد و این دندان ها در فک بالائی وجود ندارد . دهان شتر همیشه باز است و حیوان صداهائ بلند و آزار دهنده ای از خود در می آورد و هنگامی که حیوان چنین صداهائی از خود در می آورد اگر به دهان او بنگریم در موخره دهان می توانیم توده ای سرخ رنگ را ببینیم که احیاناً تا بخش جلوئی دهان می رسد و به نظر می رسد که وظیفه این توده مرطوب کردن ناحیه انتهایی حنجره است و در نتیجه کمک می کند حیوان در برابر تشنگی مقاومت کند . ( این توده با لاخص درهنگام فصل جفتگیری ، که شتر نر مست بدون دلیل به دیگران حمله می کند ، و بیضه ها و مثانه و اجزای دیگر بدن را گاز می گیرد ، در خارج از دهان نیز مشاهده می گردد ) .
شتر در بالای پس سر خود غده ای نرم و مرطوب دارد که وظیفه ترشحی آ‌ن در هنگام مستی شتر است . در حالی که بقیه اجزای بدن کاملا خشک می باشد . در ناحیه مفصل پاها ‌،پوست شتر کلفت و خشن می گردد که به آن پینه می گوئیم این پینه ها بیشتر در جاهائی از بدن مشاهده می گردد که شتر بر روی آنها می نشیند تا باقی بدن خود رااز اصطحکاک با زمین محافظت نماید و هم چنین شتر در ناحیه جناغ سینه نیز پینه بزرگی دارد که شتر را در هنگام نشستن بر روی زمین در حفظ تعادل کمک می رساند . کوهان شتر یک توده چربی است که حجم آن بر حسب شتر ، سن وی و سلامتی یا بیماری وی تغییر می یابد .
پاهای شتر به گونه ای آفریده شده است که حیوان را در هنگام راه رفتن بر روی شن های نرم یاری کند ، ولی به هر حال این پاها با هر گونه زمینی به جز زمینهای گل آلود مناسبت دارد . اما سم های حیوان واضح و آشکار نبوده و در داخل بافت کراتینه کف پا فرار گرفته است . کف پا محکم بوده و دارای ناخن های سخت و کوتاهی در مقدمه است و هنگامی که کف پا بر روی زمین گذاشته می شود به خوبی منبسط می گردد و باعث تثبیت پا بر روی شن ها می گردد و این در حالی است که شتر با سختی فراوان بر روی زمین های گلی و لغزنده راه می رود .
دستگاه گوارش شتر همچون سایر نشخوار کنندگان دارای معده چهارگانه است هر چند که هزار لای شتر ، رشد وتوسعه چندانی نیافته است . شتر دارای رفتار خاصی است . این حیوان هر چند که حیوانی بردبار و آرام است اما احیاناً وبه صورت ناگهانی مهاجم می گردد (بالاخص در فصل جفت گیری ) و به همین جهت بهتر است که در هنگام کار ،‌شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات دیگر شترها مطیع و آرام هستند . علی رغم اینکه در هنگام گرفتن افسار آنان و یا نهادن بار ، از خود صداهای بلند آزار دهنده در می آورند خطری نخواهند داشت و معمولا ً شتران اخته شده در مقایسه با شتران نر طبیعی آرام تر هستند . شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بیماریها تا حدودی مقاوم تر از سایر دامها ست و هیچگونه علایم خستگی و ناراحتی از خود بروز نمی دهند . به همین جهت باید که به دقت آن ها را تحت نظر داشت زیرا در هنگام بیماری نیزبدون هیچگونه اظهار ناراحتی هم چنان به کار خود ادامه می دهند .
نشانه های سلامتی
دامپزشکان باید در هنگام آزمایشات بالینی شتر کاملاً بر حذر باشند، زیرا که علی رغم آرامش و تحمل زیاد ،‌این حیوان می تواند لگد بسیار محکمی بزند که ممکن است تا شانه برسد . شتر هم چنین می تواند دست ها و پاهای خود را در محدوده وسیعی به عقب یا جلو حرکت دهد بطوری که این حیوان می تواندبا دست های خود نیز لگد بپراکند و ارتفاع لگد آ‌ن تا آرنج می رسد و گفته می شود که شتر بعد از آن که به انسان لگد پراکند و او را نقش زمین کرد بر روی او می نشیند .
به هر حال شتر هنگامی که ایستاده باشد خطرناک است اما چون بنشیند آرام می گیرد و بی خطر می شود .شتر علی رغم این که صداهای ترسناکی از خود در می آورد اما به ندرت گاز می گیرد . در هنگام معاینه دهان و سر حیوان باید در یکی از طرفین شتر ایستاد زیرا که احیاناً شتراقدام به پرت کردن غذا و لعاب به طرف جلو می کند . جهت هر کاری باید در آغاز شتر را بوسیله طنابی بست .
شتر سالم شتری است با سر افراشته و چشمان صاف ،‌ و گوش های برجسته و کوهان دائری شکل و بدن پر با انحنای اندکی به یکی از طرفین باشد . شتر سالم باید براحتی راه برود و پینه موجود در زیر جناغ سینه اش بزرگ و بدون زخم و ترک خوردگی باشد .
دمای بدن ،‌دلیل خوبی برای شناخت سلامتی شتر است و همانطور که قبلا ًتوضیح دادیم درجه حرارت بدن شتر از وقتی به وقت دیگر تفاوت می کند ، به طوری که در صبح ها درجه حرارت پایین بوده و تاهنگام غروب آفتاب بتدریج بالا می رود ، سپس دوباره شروع به پایین آمدن می کند . در ذیل میانگین دمای بدن شتر را در اوقات مختلف مشاهده می کنیم :
متوسط درجه حرارت میزان درجه حرارت
ساعت 6 صبح 5/97 فارنهایت از 94 تا 6/98 فارنهایت
ساعت 12 ظهر 0/99 فارنهایت از 95 تا 100 فارنهایت
ساعت 6 بعد از ظهر 6/100 فارنهایت از 99 تا 7/101 فارنهایت
درجه حرارت شتر درروز و شب های بسیار گرم به بالاترین میزان خود می رسد و ریزش باران باعث پایین آمدن درجه حرارت شتر به کمترین میزان خود می گردد و بطور کلی در هنگامی که شتر در معرض آزار تعداد بسیار زیادی از مگس های آزار دهنده قرار می گیرد ، درجه حرارت او به دلیل درستی برای سلامتی او نخواهد بود.
تعداد ضربان قلب شتر به شدت متفاوت است ولی به طور متوسط بین 28 تا 32 ضربه در دقیقه است و می توان نبض شتر را با لمس شریان های زیر زانوی شتر شمرد . تعداد دفعات تنفس شتر در هنگام استراحت 5تا7 مرتبه در دقیقه است و اگر از 12 مرتبه دردقیقه بیشتر بود نشان دهنده این است که شتر در وضعیتی غیر طبیعی است.
علایم بیماری
درجه حرارت حیوان در حالت بیماری بالا می رود و چنانچه درجه حرارت حیوان در ساعت 6 صبح بیش از 6/98 درجه فارنهایت و در ساعت 6 بعداز ظهر بیش از 7/101 درجه فارنهایت باشد شتر تب دار به شمار می رود . هم چنین از علایم بیماری ، بی اشتهائی ، توقف نشخوار ، افزایش میزان نتفس ، خم کردن سرو گردن رو به جلو و ریزش اشک از چشم ها بر روی گونه ها است ، شتران تب دار معمولا ترجیح می دهند که در زیر تابش خورشید باشند و هنگامی که شتر دچار دل درد می شود همچون اسب ها رفتار کرده و در خاک می غلتد و یا اینکه می نشیند و پاهای خود را درهر دو جفت بلند نموده و شکم خود را به زمین می فشارد و سرعت تنفس وی به شدت افزایش می یابد و گاهی اوقات شتر به تورم بافت استخوان مبتلا می شود که در این حالت فاصله میان دم و بازدم وی زیاد می شود و هنگامی که حیوان واقعا مریض باشد آه و ناله می کند اشک از چشمانش سرازیر می گردد و گاهی اوقات دندان های خود را به شدت به هم می ساید ، ولی این دندان قروچه در حالت مستی و هیجان جنسی و بعداز خوردن نمک نیز مشاهده می گردد.
اسهال در شتر دلیل بیماری نیست زیرا که ممکن است که در نتیجه تغییر جیره غذائی شتر اتفاق بیفتد وهمچنین دیده شده که شتر در اثر ترس و یا زخمی شدن نیز دچار اسهال شود . معمولا ًمدفوع شتر نرم و یک طرف بر آمده و از طرف دیگر فرو رفته است و اگر شتر دچار یبوست گردد مدفوع وی دائری شکل ، سخت و خشک خواهد شد .
تولید مثل
شتر نر بر خلاف شتر ماده دارای فصل جفتگیری است و این فصل جفتگیری متناسب با هنگام آمادگی شتر ماده جهت باروری است، و فصل جفتگیری در نیمه کره شمالی در ماه های آخرفصل زمستان است و دوره یا فصل مستی شتر نامیده می شود ودر صورت وجود علوفه کافی فصل جفت گیری ازماه دسامبر آغاز شده و تا ماه مارس ادامه می یابد . به هرحال شتر در ماه فوریه در حالت هیجان جنسی خواهد بود و علایم این هیجان واضح و آشکار است و احتیاج به شرح فراوان ندارد . چرا که در چنین حالتی که کام نر حیوان بزرگ شده و از دهان بیرون می زند و این امر بسیار واضح وآشکار خواهد بود . معمولاً بزرگترین و قویترین شتر گله اقدام به باروری شتران ماده می نماید ، و چنانچه دو شتر نر در حالت مستی در یک زمان وجود داشته باشند ،‌آن دو به جنگ پرداخته و شتر پیروز است که اقدام به جفتگیری با شتران ماده نموده و شتر شکست خورده حالت مستی خود را از دست می دهد .
در این فصل ، معمولا ًشتر نر به حیوانات دیگر و حتی انسان حمله می کند و به آنها صدمات فراوان وارد می کند و در این فصل شترها کثیف ، آزار دهنده و کم رشد می شوند و جهت جلوگیری از چنین مسائلی اقدام به اخته نمودن شتران کاری و بارکش می نمایند. ولی اخته کردن اگر در شتران کمتر از 6 سال سن انجام شود ، خود باعث حدوث تغییرات ناخوشایندی از لحاظ رشد استخوان ها و عضلات و قدرت تحمل شترها می گردد. از سوئی دیگر اگر اخته کردن بعد از 6 سالگی انجام شود ممکن است که عمل اخته کردن برایش خطرناک باشد و بهترین راه برای کنترل شتران اخته نشده در فصل مستی ، این است که آنان را به کار سخت و طاقت فرسا به گمارند . شتر در این دوره باید تمامی وظایف خود را انجام دهد و نباید او را به حال خود رها کرد .
معمولا ًخطراتی را که شتر می تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است که این کار به وسیله دندان های نیش خود انجام می دهد و به همین جهت بهتر است که این دندان ها رابا سوهان سائیده و کند ساخت تا ضرر ناشی از آنها کمتر شود .
باروری شتر ماده درسن چهار سالگی شروع می شود و ممکن است که تا مدت 15 سال به زاد و ولد بپردازد و معمولاً شتر ماده هر دو سال یک بار می زاید و مدت حاملگی شتر در حدود یک سال به طول می انجامد و شتر ماده به مدت 6-12 ماه از بچه شتر مراقبت و نگهداری می کند .
بچه شتر در هنگام ولادتش ضعیف و ناتوان است ولی بعد از 24 ساعت از زایمان می تواند به دنبال مادر خود راه برود و اگر قافله شترها در حالت حرکت باشند و امکان توقف موجود نباشد معمولا ًبچه شتر تازه بدنیا آمده را در داخل خورجینی نهاده و بر پشت شتر دیگری می بندند و شتر ماده به دنبال این شتر حرکت خواهد کرد .
شتر ماده روزانه (5/4لیتر ) شیر می دهد و این میزان شیر بر حسب میزان تغذیه شتر و وضعیت سلامتی او تغییر می یابد . دوره شیر دهی معمولا ً از 7 تا 18 هفته طول می کشد و بچه شتر معمولا ً در سن 15 ماهگی از شیر گرفته می شود . از شیر شتر کره نیزگرفته می شود .

تعیین سن
دندان های شیری فک پایین مدت کوتاهی پس از تولد ظاهر می گردند و بعد از دو ماه هر 6 دندان پیش کامل می گردند و بعد از حوالی 12 ماه آن دندان ها سائیده می گردند ولی هم چنان برای مدت 3 سال باقی می مانند ولی در این مدت بسیار سائیده می گردند و هنگامی که شتر به چهار سالگی رسید فاصله میان این دندانها از هم زیاد می شود و فائده آن در چرا کاهش می یابد . وقتی شتر به سن 5/4تا 5 سالگی می رسد دندان های دائمی آغاز به ظهور می کنند و در آغاز دندانهای پیش دائمی ظاهر می شود و هر سال دو دندان از دندان پیش ظاهر می گردد. و هنگامی که شتر به سن 7 سالگی رسید تمامی دندان های فک پائینی او کامل خواهند بود و اضافه بر آن دارای دو نیش نیز خواهد بود که در دو سوی فک پائینی وجود خواهند داشت . این نیش ها وقت معینی برای ظهور ندارند ولی معمولا ً در سن 8 سالگی کامل می گردند . اما در فک بالائی سه جفت دندان وجود دارد که در دو سوی فک قرار گرفته اند و شبیه دندان نیش هستند و رشد و نمو آنها در سن 5-6 سالگی شروع شده و در سن 8 سالگی کامل می گردد . در فک بالائی شتر هم چون گاو دندان های پیش وجود ندارد .
شتران کار و بارکش
شتران کار و بارکش را باید صبح ها و غروب ها در مرتع رها کرد تا چرا کنند این شتران را نباید بیش از 8 ساعت به کار واداشت . هنگامی که شتر سه ساله می شود می تواند بارهای سنگین را به وزن 125 تا 255 کیلوگرم و برای مسافت 23 کیلومتر در روز حمل کند . این توانائی شتر سالم در حالت شرایط معمولی است و همیشه باید توجه داشته باشیم که شتر حیوان بردباری است و هیچگونه نشانه ای دال بر خستگی ،‌ناراحتی و تشنگی و گرسنگی و درد از خود بروز نمی دهد و به همین جهت ممکن است که در اثر یکی از آنها ناگهان بر روی زمین بیفتد و تلف شود .
سرعت شتر در شرایط مناسب 5/4 کیلومتر در ساعت است . اما شتر سواری می تواند 125 کیلوگرم بار را بردارد و با سرعت 5/7تا 9 کیلومتر در ساعت حرکت نموده و درروز مسافتی معادل 48 کیلومتر بپیماید . در هر ساعت باید ده دقیقه به شتر استراحت داده شود و ادرار شتر به میزان کم و به تدریج خارج می شود و این کار چندین دقیقه به طول می ا نجامد .
شتران در هنگام شب که درجه حرارت محیط پایین می آید در برابر سرما حساسیت دارند به همین جهت باید رو اندازی مخصوص برای آنها فراهم کرد . شتران تا سن 15تا 20 سالگی می توانند بارهای سنگین را تحمل کنند و تا سن 30سالگی یا بیشتر می توانند بعضی از کارهای سبک را انجام دهند . بعضی از شترها ممکن است تا 50سالگی عمر کنند .
در هنگام بارکشی از شتر باید توجه کرد که زین مناسب باشد و ایجاد زخم بر روی پشت شتر نکند وچه بسا دیده شده که درمان زخم های پهلوی شترها تا مدت ها به درازا کشیده شده است و به همین جهت بهتر است که در زیر زین پارچه های مناسبی قرار داد تا از فشار زین بر روی شتر کاسته شود و هر از چندی باید اقدام به تعویض این پارچه ها گردد . این کار می تواند تا حدود زیادی از ایجاد زخم و جراحات بر روی پشت شتر جلوگیری نماید .

منبع : وبلاگ کشاورز تنها-ارائه ای از جناب آقای دکتر احسان مقدس