کودهای مناسب برای شالیزار
....................................

کودهایی که در مزارع شالی‌کاری بکار می‌رود عبارتند از: کودهای سبز، کودهای دامی و کودهای شیمیایی. این کودها را باید در موقع مناسب به خاک اضافه کرد. اصولاً خاکی که کمتر از 2 درصد مواد آلی داشته باشد از نظر حاصلخیزی ضعیف است، چنین خاکی از ثبات و استقامت خوبی برخوردار نیست. این نوع خاک، آب و عناصر معدنی مورد لزوم گیاهان را نمی‌تواند در خود نگهدارد.

کودهای مناسب برای شالیزار

کودهایی که در مزارع شالی‌کاری بکار می‌رود عبارتند از:

کودهای سبز، کودهای دامی و کودهای شیمیایی.

این کودها را باید در موقع مناسب به خاک اضافه کرد. اصولاً خاکی که کمتر از 2 درصد مواد آلی داشته باشد از نظر حاصلخیزی ضعیف است، چنین خاکی از ثبات و استقامت خوبی برخوردار نیست. این نوع خاک، آب و عناصر معدنی مورد لزوم گیاهان را نمی‌تواند در خود نگهدارد.

کود سبز:

کود سبز باقیماندة گیاهان است که پس از برداشت محصول قسمتی از آن در خاک باقی می‌ماند و دارای اهمیت زیادی برای حاصلخیزی خاک است مثل کلش و سبوس، برگ، ساقه و باقیماندة ریشه‌ها.

اضافه شدن مواد آلی به خاک توسط گیاه بستگی به نوع کشت و آب و هوا دارد.

کلش به برگ و ساقة گیاهان تیرة غلات گفته می‌شود که عمده‌ترین مواد اولیة تولید کننده و قسمت آلی و هوموس خاک را تشکیل می‌دهد و از نظر پتاس و کلسیم غنی است. افزودن این ماده در خزانه باعث افزایش مواد غذایی سطح خاک می‌گردد. اکثر وزن کلش از مواد آلی تشکیل شده است، مقدار ازت آن نسبتاً کم بوده (حدود 5/0 درصد و حتی کمتر) ولی در صورت تجزیه مقدار آن افزایش می‌یابد.

کلش دارای مواد شیمیایی زیادی است ولی عموماً فاقد اسید هومیک است کلش را می‌توان مستقیماً به خاک افزود و یا اینکه ابتدا آنرا در محل مخصوصی تبدیل به کود نمود و سپس به خاک اضافه کرد. هر تن کلش 250 کیلوگرم هوموس می‌تواند تولید نماید. بطور کلی هدف از استفاده از کود سبز بالا بردن حاصلخیزی خاک، افزایش هوموس و مقدار ازت خاک می‌باشد. شخم کود سبز باید سطحی باشد زیرا اگر شخم عمیق صورت گیرد کلش در زیر خاک بدون تخمیر و پوسیدگی مانده و موجب اختلالاتی در خاک می‌گردد.

کودهای سبزی که در شالیزار استفاده می‌گردد عموماً شبدر و یا یونجه است، همچنین گیاهان دیگری که سازگار با شرایط رشد و نمو برنج باشند. گاهی اوقات از جلبک‌های آبی نیز برای افزایش ازت خاک بهره‌گیری می شود.

اخیراً در یکی از کشورهای آفریقایی توسط کود سبز توانسته‌اند عملکرد برنج را از 2 تن به 6 تن در هکتار برسانند.

در این روش از گیاه Sesbania rostrata متعلق به تیرة حبوبات (Leyuminosae) بعنوان کود سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. غده‌های جذب کنندة ازت هم در ریشه‌ها و هم در قسمتی از ساقه آن وجود دارد. این گیاه را 50 روز قبل از کاشت برنج در خاک می‌کارند سپس خاک را با ساقه و برگ و ریشة گیاه فوق مخلوط نموده و شخم می‌زنند و سپس نهال‌ها یا نشاء‌های برنج را روی آن می‌کارند. با استفاده از این روش 200 کیلوگرم ازت بخاک اضافه می‌گردد.

با توجه به اینکه هر هکتار زراعت برنج در طول هر دورة رشد به 80 تا 150 واحد ازت نیاز دارد و خاک برنجکاری باید همیشه از عناصر مصرفی غنی باشد مقدار ازت خاک نباید از 2/1 در هزار هکتار کمتر باشد.

استفاده از کودهای شیمیایی ازت‌دار برای تأمین این مقدار ازت به خاک برنجکاری هزینه‌های گزافی‌ را می‌طلبد. بر این اساس محققین و پژوهشگران در کشورهایی نظیر ژاپن، چین و ویتنام بعد از تحقیقات زیاد متوجه شدند که نوعی سرخس بنام آزولا (Azolla) که از تیرة Salriniaceae می‌باشد، وجود دارد که بین این گیاه و نوعی جلبک همزیستی وجود داشته و جلبک بعلت جذب ازت موجود در جو یا ازتی که بصورت محلول در آب وجود دارد هر ساله مقدار زیادی ازت در حدود 200 کیلوگرم ازت به خاک می‌افزاید.

آزولا را چند ماه قبل از شروع کشت برنج در مزرعه یا شالیزار کشت می‌‌کنند و پس از حدود 3 تا 4 ماه آن را با خاک کاملاً شخم می زنند و سپس نشاءهای برنج را روی آن می‌کارند. گیاه آزولا علاوه بر اینکه باعث افزایش ازت خاک می‌گردد در کنترل علف‌های هرز نیز مؤثر و مفید است، چون مانند لایه‌‌ای سطح آب را می‌پوشاند.

همچنین آزولا باعث بهبود خصوصیات فیزیکی خاک نیز می‌گردد ولی باید توجه نمود که در تعارض با برنج قرار نگیرد.

دورة رشد آزولا در هر مرحله حدود یکماه است که در این مدت 10 تا 15 تن محصول تر تولید می‌نماید که در نتیجه 20 تا 40 گرم ازت حاصل می‌گردد.

کود دامی:

استفاده از کود دامی برای خاکهای شالیزار امری مهم و ضروری است کشاورزان باید هر ساله کود دامی بخاک اضافه نمایند، زیرا کود دامی مهمترین منبع تولید هوموس خاک است که در نتیجه موجب افزایش ازت خاک خواهد شد. هر تن کود می‌تواند در حدود 10 کیلوگرم ازت به خاک بیافزاید کودهای دامی از قبیل: کود اسب، کود گاو، کود گوسفند، کودهای مخلوط قدیمی و کود طیور می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.

در آب و هوای مرطوب مانند گیلان که رطوبت زیاد است نباید مقدار کود مورد استفاده از 10 تا 12 تن در هکتار تجاوز نماید. بهترین مقدار مصرف کود دامی در زمین‌های هوموس رسی و یا لیمونی 8 تا 10 تن در هکتار است در زمینهای شنی مانند شالیزارهای اطراف سواحل دریا این مقدار افزایش یافته و ممکن است بسته به درصد شن و فقیر بودن خاک تا 20 تن در هکتار نیز برسد. کودهای دامی دارای مواد آلی و معدنی، عناصر پرمصرف از قبیل ازت، فسفر، پتاس، کلسیم، منیزیم، گوگرد، منگنز، بور، مس، روی و کوبالت می‌باشد که در غنی سازی خاک شالیزار بسیار مهم بوده و در نتیجه باعث افزایش محصول برنج خواهد شد و هر ساله از پرداخت هزینة گزاف جهت تأمین کودهای شیمیایی پرهیز می شود.

کود دامی را باید در پاییز و قبل از رسیدن فصل سرما به خاک افزود. این نوع کودها باید کاملاً پوسیده باشند در غیر این صورت باعث رشد بی رویة علفهای هرز شالیزار شده و همچنین جذب آن نیز توسط گیاه مشکل خواهد شد و سبب عوارض و بیماری نیز روی برنج می گردد.

کودهای شیمیایی:

برنج در طول دورة رشد خود به سه نوع کود ازت، فسفر، پتاس نیاز بیشتری نسبت به سایر عناصر دارد که باید در این صورت بطریق صحیح و مناسبی در اختیار گیاه قرار داده شود. همانطوری که گفته شد افزودن هر کیلوگرم ازت، فسفر و پتاس به خاک می‌تواند تا 10 کیلوگرم محصول تولید نماید.

ازت:

ازت از جمله مهمترین کودهای شیمیایی در خاک است. این عنصر موجب سرعت رشد، سهولت تنفس، شادابی رنگ بوته‌ها، افزایش رشد ریشه‌ها، بالا رفتن مقدار پروتئین گردیده، و همچنین اضافه کردن ازت بخاک باعث افزایش سطح برگ می‌گردد و بیشترین تأثیر آن زمانی است که قبل از تشکیل خوشه به گیاه داده شود.

مقدار کود ازته برای برنجکاری 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار است، ولی بر اساس مطالعات انجام گرفته در ژاپن، بهترین و مؤثرترین مقدار مصرف کود از ته (N) 120 تا 160 کیلوگرم در هکتار است.

در خاکهای رسی مقدار مصرف کمتر و در خاکهای شنی بیشتر است کود ازته را بیشتر بصورت آمونیاکی به خاک می‌افزایند ولی در آخرین مرحله می‌توان آنرا بصورت نیتراتی نیز بخاک افزود. استفاده از کود اوره (شکری) که دارای 46 درصد مادة ازته قابل جذب است. بیشتر از کودهای دیگر در برنجکاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. کود اوره بهترین و مناسبترین مادة ازته برای مزارع برنج محسوب می‌شود. مقدار مصرف کود ازته با توجه به نوع خاک، واریته یا رقم، شرایط اقلیمی و اکولوژیکی مطابق ارقام گفته شده متغیر است.

مواد ازته را باید همواره به موقع به اندازه مناسب بخاک شالیزار افزود زیرا در غیر اینصورت برای محصول مضر خواهد بود.

چون طول عمر ازت در خاک کم است باید آنرا در دو مرحله به خاک افزود. نصف کود ازت را قبل از کاشت یا در موقع نشاء و نصف دیگر را 20 تا 30 روز قبل از ظهور پانیکول (خوشه سنبل) بخاک می‌دهند.

در ایران استفاده از کود ازته عملکرد را تا 2 تن در هکتار افزایش داده ولی با استفاده از برنجهای اصلاح شده فیلیپین توانسته‌اند عملکرد را تا 7 تن در هکتار افزایش دهند.

روش دیگر استفاده از کود ازته به این طریق است که 3/2 کود ازته را با کود فسفاته و پتاسیک بخاک می‌دهند و بقیة آنرا 3 تا 4 هفته بعد از نشاءکاری بعنوان کود سرک بخاک می‌دهند. در پاشیدن سرک، آب شالیزار باید ثابت بوده و از ورود و خروج آن جلوگیری بعمل آید.

با توجه به اینکه خاک شالیزار همیشه بصورت غرقاب و غیرهوازی است در نتیجه قسمتی از ازت بصورت آمونیاکی تبدیل گردیده و براحتی متصاعد می‌گردد و از این طریق مقدار ازت توسط عمل معدنی شدن کاهش می‌یابد. بدین جهت باید در دو مرحله ازت را با خاک افزود. لازم به تذکر است که اگر میزان ازت در مجاورت تشعشع خورشیدی در دورة پنجه‌زنی در اختیار گیاه قرار گیرد بر روی ظرفیت عملکرد می‌تواند تأثیر زیادی داشته باشد.

فسفر:

فسفر یکی دیگر از عناصر اصلی تشکیل دهندة برنج بوده و از عناصر مهم و ضروری در رشد برنج است. در غلات ثابت شده است که 80 درصد فسفر در اوایل جوانی گیاه مصرف می شود و زیادی فسفر بندرت مضر است. فسفر باعث تولید ریشه‌های قوی و گسترده، ساقه‌های محکم و ضخیم، تشکیل و پرشدن دانه، افزایش کمیت محصول و زودرسی محصول برنج می شود. کودهای فسفر را باید خیلی زودتر قبل از کاشت بخاک افزود و آنرا تا عمق 10 تا 15 سانتی‌متر با خاک مخلوط نمود. مقدار مصرف فسفر (p2O5) بسته به نوع و بافت خاک و شرایط دیگر متغیر بوده و می‌توان از 100 تا 150 واحد بکار برد. سوپر فسفات تریپل و فسفات آمونیم دو نوع مادة فسفره‌ای هستند که در زراعت برنج استفاده می‌شوند.

سوپر فسفات را از طریق مخلوط نمودن اسید سولفوریک روی فسفات طبیعی تهیه می‌نمایند.

در سوپر فسفات عناصر کمیابی مانند آهن، منگنز، بور و مولیبدن وجود دارد که همراه آن بخاک اضافه می‌گردد.

فسفات آمونیم دارای 17 تا 20 درصد ازت و 45 تا 50 درصد فسفر بر حسب اکسید است و هر دو نوع کود ذکر شده دارای 46 درصد فسفر هستند.

پتاس:

پتاسیم یکی از عناصر تقریباً مهم تشکیل دهندة بافت غلات بوده و مقدار آن در گیاهان مختلف 5/2 تا 5 درصد وزن ماده خشک است. پتاسیم برعکس فسفر و ازت در ترکیبات سلولی شرکت نمی‌کند و تنها نقش آن بیشتر در فعل و انفعالات گیاهی مهم است. برنج قسمت اعظم پتاسیم را بین مرحله پنجه‌زنی و تولید پانیکول جذب می نماید.

بطور کلی گیاهان تیرة غلات در حدود 100 کیلوگرم پتاسیم (K2O) را از خاک جذب می‌نمایند. پتاسیم در برنج موجب ثبات گیاه، بهتر انجام شدن عمل تلقیح، افزایش مقاومت گیاه در برابر بیماریها، رشد و نمو گیاه و تسهیل انتقال نشاسته از برگی به دانه می‌گردد. همچنین پتاس با ازت اثر رقابتی داشته و باعث می‌شود ازت بیشتری جذب گیاه گردو و سنتز ازت را نیز در گیاه مساعد می‌سازد. مصرف بیش از حد ازت می تواند مضر باشد بطوری که مانع جذب آهن خواهد شد. بهترین کود پتاسه، سولفات دو پتاس است که دارای 50 درصد ماده پتاسه بودة و علاوه بر آن دارای 18 درصد گوگرد نیز می‌باشد. مقدار کودی که در ایران طبق نظر مؤسسة خاک شناسی برای شالیزار مصرف می‌شود شامل ازت 45- فسفر 45 و پتاس صفر است.

چون برنج در خاکهای اسیدی رشد می نماید و همچنین املاح پتاس در آبهای مشروب برنج در گیلان موجود است در نتیجه مقدار مصرف پتاس خیلی کم است. محققین ژاپنی بهترین مقدار کود پتاس (K2O) را 40 تا 96 کیلوگرم در هکتار ذکر نموده‌اند.

قابلیت جذب پتاسیم تحت تأثیر بافت خاک تغییر می‌نماید. مقدار آن برای خاکهای متغیر است. کمبود پتاس سبب زرد شدن برگ گیاه شده که این عمل از برگهای مسن آغاز می‌گردد و سپس به قهوه‌ای تبدیل شده و سرانجام برگها خشک شده و می‌ریزند.

کودهای پتاس را معمولاً 2 تا 3 ماه قبل از کاشت و در هنگام شخم پاییز به خاک می‌دهند و آنرا تا عمق 15 سانتی‌متری با خاک مخلوط می‌نمایند. بطور کلی پتاس خاک برنج کاری هرگز نباید کمتر از 30% درصد باشد.

بطور خلاصه کود دامی و کودهای پتاسیک و فسفره را در پاییز و در هنگام شخم به زمین می‌دهند و کود ازته را در دو مرحله به خاک می‌افزایند.